Wie over het antieke Armenië wil schrijven, kan niet om Mozes van Chorene heen. In zijn Geschiedenis van Armenië beschrijft deze auteur het verleden van de oude natie vanaf legendarische tijden tot 439 na Chr. In dat jaar overleed Mozes’ (veronderstelde) leermeester Mesrop Mashtots, de monnik die het Armeense alfabet heeft geschapen.

De Geschiedenis van Armenië bestaat uit drie boeken. Het eerste bevat de vroegste geschiedenis, enkele Bijbelverhalen en vertellingen over de legendarische Hayk, de stichter van Armenië. Deze volksvertellingen zouden we zonder Mozes nooit hebben gekend. In het tweede boek lezen we over het ontstaan van Armenië als zelfstandig koninkrijk, over de hellenistische periode en over de opkomst van het christendom. Hierin is ook het verhaal opgenomen van de bekering van koning Trdat III en het optreden van Gregorius de Verlichter. Het derde boek bevat de geschiedenis van de verdeling van Armenië tussen het Romeinse en Sassanidische rijk en eindigt, zoals gezegd, met de dood van Mesrop Mashtots. In een epiloog lezen we over de droeve toestanden in het Armenië van Mozes’ eigen tijd.

Wie was Mozes? Uit de Geschiedenis van Armenië leren we dat hij heeft gestudeerd in Alexandrië en zowel Constantinopel als Rome heeft bezocht. Omdat hij zich presenteert als leerling van Mesrop Mashtots, valt hij te dateren in de vijfde eeuw. Dat is ongeveer alles wat we weten over Armeniës belangrijkste vroege geschiedschrijver. En het is niet eens waar.

Er zijn namelijk wat problemen. Primo, voor een belangrijke auteur uit de vijfde eeuw is het wat curieus dat hij niet wordt geciteerd vóór de tiende eeuw. Secondo, er is geen vermelding van een Mozes onder de leerlingen van Mesrop Mashtots. Terzo, het boek is opvallend positief over de Bagratiden, de familie die in 884 na Chr. het Armeense koningschap verwierf. Als we de autobiografische details uit de vorige alinea niet zouden kennen, zouden we de Geschiedenis van Armenië veel later dateren.

Bronnen

En er is nog iets. Als bronnen gebruikt Mozes, wanneer hij ook leefde, de Bijbel, de historische werken van de christelijke auteur Eusebios, de Joodse Oudheden van Flavius Josephus en de Kerkgeschiedenis van Sokrates van Constantinopel. Niemand betwijfelt Mozes’ belezenheid. Verder kent hij Armeense tradities, die zowel mondeling als schriftelijk kunnen zijn doorgegeven. Bij die laatste horen de anonieme Epische Geschiedenissen en de Geschiedenis van Gregorios en de Kerstening van Armenië van Agathangelos. Deze auteur leefde in de tweede helft van de vijfde eeuw. Het is niet ondenkbaar dat een jonge Mozes aan de voeten van Mesrop Mashtots heeft gezeten en dat een oude Mozes Agathangelos heeft gelezen, maar het ligt op de grenzen van het aannemelijke.

Om deze redenen is wel aangenomen dat Mozes niet is wie hij voorwendt te zijn. Wellicht leefde hij niet in de vijfde eeuw maar in de achtste.

En dat maakt uit. Als hij over zijn identiteit fabuleert, is het dan niet ook mogelijk dat hij bronnen verzint? Wat, bijvoorbeeld, te denken van zijn claim dat hij toegang heeft gehad tot uittreksels uit de Parthische archieven, die waren gemaakt door ene Mar Abas Catina? Mozes heeft die man niet verzonnen, maar mogelijk wel diens uittreksels.

Belang

Hoe dit alles ook zij, de kwaliteit van de Geschiedenis van Armenië is wisselend. Mozes schrijft bijvoorbeeld informatie waarvan vaststaat dat ze afkomstig is van een bepaalde auteur, toe aan andere auteurs. Hij maakt grove fouten: koning Artashes, die Armenië in het begin van de tweede eeuw v. Chr. verenigde, is bij hem slechts een naam.

Dit alles is allemaal niet om blij van te worden. Toch is Mozes van Chorene bij de Armeniërs een geliefde auteur. En dat is alleen maar logisch. Hij heeft verschillende zeer oude Armeense vertellingen opgetekend, zoals die over de overwinning van de goede reus Hayk op de boze Bel en die over Ara de Schone en koningin Semiramis. Het zijn schitterende verhalen. Daarom is niet moeilijk te begrijpen dat hij in Armenië populair is – wat mede verklaart waarom de discussie over zijn datering en betrouwbaarheid soms onprettig scherp is.

Er is een Engelse vertaling door Robert W. Thomson, met in het voorwoord een uitvoerige discussie van de datering en betrouwbaarheid. Een Nederlandse vertaling van deze oude Armeense tekst zou best een goed idee zijn.

[Momenteel is in het Drents Museum in Assen de expositie “In de ban van de Ararat”. U ziet wat plaatjes hier. De tentoonstelling duurt tot eind oktober.]