Eutropius, wiens door Vincent Hunink vertaalde Korte geschiedenis van Rome onlangs in de winkel is gekomen (full disclosure: ik schreef de inleiding), vermeldt ergens een keizerin Symiasera, waarmee hij Julia Soeamias bedoelt, een uit Syrië afkomstige heerseres. Ik denk dat de rare schrijfwijze geen toeval is. Eutropius wil een herinnering oproepen aan de legendarische oosterse heerseres Semiramis, een van de grote verzinsels uit de Oudheid.

De naam

Toegegeven, de náám Semiramis heeft bestaan. De echtgenote van de Assyrische koning Šamši-Adad V (r.824-811 v.Chr.) heette Šammuramat ofwel Semiramis. Toen haar man was overleden, was ze gedurende drie (misschien vijf) jaar regent voor haar nog minderjarige zoon Adad-Nirari III. De Assyrische legers voerden in deze jaren oorlog tegen de Meden in het oosten en tegen de stad Arpad in het westen. Business as usual dus, zij het dat de commandant een vrouw was of een door haar aangewezen generaal. Veel meer weten we niet over deze koningin, behalve dan dat ze in 787 v.Chr. nog in leven was.

Griekse sage

Grappig genoeg kenden de Grieken haar naam, al is Semiramis een grotendeels legendarisch personage, ongeveer net als de Indiërs, de Nubiërs, de Kelten, de Skythen en de Assyriërs voor de Grieken aanvankelijk vooral halflegendarische namen waren. De eerste die Semiramis noemt is Herodotos, die vertelt dat ze de oevers van de Eufraat heeft laten versterken en later vermeldt dat in Babylon een stadspoort naar haar was vernoemd. De eigenlijke sage duikt iets later op, bij de Griekse auteur Ktesias. Diens oeuvre is weliswaar grotendeels verloren gegaan maar zijn verhaal van Semiramis wordt naverteld door Diodoros van Sicilië (Wereldgeschiedenis 2.4-20).

Dat komt erop neer dat Semiramis een dochter was van de Syrische godin Derketo, dat ze als kind was gevoed door duiven en dat ze was gevonden en opgevoed door herders. Ze trouwde later met een man genaamd Onnes, belandde aan het hof in Nineveh en ging mee toen koning Ninos besloot Baktrië te veroveren. Nadat ze met een list een bergfort had veroverd, trouwde ze met haar koning. (Haar eerste echtgenoot pleegde zelfmoord.)

Even later overleed ook Ninos en werd Semiramis koningin. Voor haar tweede man bouwde ze een enorm grafmonument. Ook stichtte ze Babylon, een stad vol wonderbaarlijke gebouwen, en versierde ze Ekbatana in Medië, waar ze de ene na de andere minnaar had en liet doden. Na ook in Perzië wat steden te hebben gesticht onderwierp ze Egypte, keerde terug naar Baktrië en viel India binnen. Dat liep uit op een mislukking en ze deed troonsafstand, waarna ze op mysterieuze wijze onder de goden werd opgenomen. De vrouw die in feite de stichter van het Assyrische Rijk zou zijn geweest, werd voortaan vereerd in de gedaante van een duif.

Joodse sage

In de joodse traditie (Midrash Ester 1.9) is Semiramis de koningin geweest van de Babylonische heerser Nebukadnezar. Dit is eigenlijk, met de vertelling van Herodotos, de meest nuchtere versie van allemaal.

Een variant hierop is de negentiende-eeuwse theorie dat Semiramis getrouwd zou zijn geweest met Nimrod, een in Genesis genoemde heerser in het Midden-Oosten. In de Middeleeuwen zijn nogal veel ruïnes naar hem vernoemd (o.a. Borsippa, Kalhu, Edessa, een kasteel op de Golanhoogte en natuurlijk het grafmonument op de berg Nimrud). Nimrod en Semiramis waren figuren die in de volkscultuur vrij gemakkelijk toepasbaar waren ter verklaring van deze of gene oeroude bouwval, ongeveer zoals in Groot-Brittannië allerlei plekken in verband worden gebracht met de even legendarische koning Arthur.

Armeense sage

Er waren meer versies van deze sage, zoals de Armeense, die is te vinden bij Mozes van Chorene, de auteur van een vroegmiddeleeuwse Geschiedenis van Armenië. Hierin is Semiramis verliefd op Ara de Schone, een legendarische koning van Armenië. (Een koning Arame heeft echt bestaan.) Hij wijst haar avances echter af en daarop verklaart ze hem de oorlog. Ergens op de vlakte van Artaxata komt het tot een veldslag waarin koning Ara, ondanks Semiramis’ instructies hem levend gevangen te nemen, komt te overlijden.

Semiramis bouwt hierop een kasteel in Armenië en trekt zich daar terug, terwijl ze heerschappij overlaat aan een hoveling, Zoroaster. Deze komt in opstand en belegert zijn koningin, maar zij vlucht verder Armenië in en wordt uiteindelijk gedood door haar zoon.

Hoe ontstaat een sage?

De Duitse geleerde Carl Lehmann-Haupt (1861-1938) heeft een interessante theorie over het ontstaan van de sage. Hij meende dat het verhaal in het oosten is ontstaan, bij de Meden, die vanaf de veldtocht van Šammuramat eindeloos vaak met de Assyriërs hebben gevochten. Omdat hun eerste kennismaking met de Assyrische macht plaatsvond ten tijde van deze koningin, kon het idee postvatten dat zij de stichter was van het Assyrische Rijk.

Later is deze legendarische figuur versmolten met de liefdesgodin Ištar, wat haar erotische avonturen verklaart. Verder zijn er natuurlijk allerlei toevoegingen herkenbaar uit de oosterse sprookjesliteratuur, zoals de onverzadigbare nymfomane die haar partners laat doden. De Meden kunnen dit alles hebben doorverteld aan de Perzen, waar Ktesias het zou kunnen hebben gehoord.

Ik weet niet of deze theorie nog veel aanhangers vindt, maar heel onwaarschijnlijk klinkt het niet.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.