[Tweede van vier blogjes over de geschiedenis van Armenië in de Oudheid. Het eerste deel is hier.]

In 336 v.Chr. voerde de toenmalige Perzische gouverneur van Armenië, Artašata, een succesvolle staatsgreep uit. Eenmaal koning van Perzië nam hij de naam Darius aan, “de hersteller van het goede”, en erfde hij een oorlog tegen de Macedoniërs. Hun koning, Alexander de Grote, versloeg Darius en onderwierp het volledige Perzische rijk, maar Armenië lijkt in deze tijd onafhankelijk te zijn geworden.

De eerste Yervandiden

Van tijd tot tijd duiken de namen van Armeense leiders op in onze bronnen. Anders gezegd: de schijnwerper flitst een aantal keren achter elkaar aan. Zo vernemen we van een tweede Yervand. Deze zal nog door de laatste Perzische koning zijn aangesteld als gouverneur, kan een door Alexander gezonden generaal hebben weten af te weren en speelde na de dood van Alexander (323 v.Chr.) een rol in de burgeroorlogen tussen de Macedonische generaals.

Rond 300 v.Chr. kwam Armenië in handen van Seleukos, die Alexander was opgevolgd in de op de Perzen veroverde gebieden, maar twintig jaar later lezen we over een volgende Yervand, die tijdens een crisis in het door Seleukos gestichte Seleukidische Rijk een leger ter beschikking stelt aan een opstandeling. Deze Yervand III zal wel een zoon of kleinzoon van de vorige Yervand zijn geweest. Dat hij in een van de bronnen wordt aangeduid als koning, suggereert hernieuwde onafhankelijkheid.

Een inscriptie, gevonden op de berg Nemrud in Oost-Turkije, biedt de volgende lichtflits:  twee heersers, Sames (Gr. Samos) en Arsham (Gr. Arsames), regerend in de gebieden langs de Eufraat. Het valt niet uit te maken of zij familie waren van Yervand III en heersten over meer delen van Armenië of dat ze de lokale aristocratische leiders waren van een deelgebied.

Yervand III zal wel een voorouder zijn geweest van de Yervand IV die rond 210 v.Chr. in het oosten van Armenië regeerde. Hij staat genoemd in een inscriptie uit de stad Armavir in Armenië. Deze vermeldt ook dat zijn broer priester was van de Zon en Maan. De Armeense geschiedschrijver Mozes van Chorene vertelt dat deze koning zijn residentie verplaatste naar het naar hem vernoemde Yervandashat, dat volgens archeologen inderdaad rond deze tijd is gebouwd.

Verdeeld Armenië

Yervand moest echter toestaan dat Armenië weer werd opgenomen in het Seleukidische Rijk. Op last van de Seleukidische koning Antiochos III de Grote namen twee gouverneurs in Armenië de macht over, Artashes (Gr. Artaxias) en Zareh (Gr. Zariadris), die vermoedelijk eveneens behoorden tot de dynastie der Yervandiden. Het is interessant dat Mozes meldt dat Artashes Yervand heeft verslagen. Hier komen dus stukjes bewijs samen. We hebben voor het eerst zicht op het gebied dat nog altijd Armenië heet.

Vanaf nu lijken twee Armeniës te hebben bestaan:

• Klein-Armenië lag in het oosten, met koninklijke residenties in de vlakte langs de rivier de Arax en bij het Van-meer. Hier was Artashes gouverneur.
• Groot-Armenië gaf zijn naam aan steeds andere gebieden aan de Eufraat en Zwarte Zee. Hier was Zareh gouverneur.

Rond 188 v.Chr. werden beide Armeniës onafhankelijk, het westen dus onder Zareh en het oosten onder Artashes. Hij stichtte een nieuwe hoofdstad: Artashat (Gr. Artaxata) keek uit op de berg die in de Middeleeuwen Ararat zou worden genoemd. Archeologen hebben in de nieuwe residentie, die was gesitueerd op enkele heuvels, een citadel, stadsmuren en allerlei opslagruimtes opgegraven, terwijl historici niet moe worden eraan te herinneren dat de bouwmeester niemand anders is geweest dan de uit zijn eigen stad verbannen Karthaagse generaal Hannibal.

Veranderingen

Na de regering van Artashes gaat de schijnwerper voor bijna een eeuw uit. We weten dat zijn afstammelingen, de Artashesiden (Gr. Artaxiaden), aan de macht bleven, maar dat is dan ook alles. Er zal van alles in Groot- en Klein-Armenië zijn gebeurd, en de aanwezigheid van talloze Iraanse leenwoorden in het Armeens bewijst culturele invloeden uit het zuidoosten, maar we lezen er weinig over en de archeologie helpt nauwelijks. De aandacht van onze bronnen is gericht op het Seleukidische Rijk, dat in drie fasen desintegreerde.

De eerste klap kwam rond 140 v.Chr., toen de Parthen, een volk uit het noordoosten van Iran, het huidige Iran en Irak onder de voet liepen. De tweede klap werd uitgedeeld door de Armeniërs, die tussen 95 en 65 vanuit het noorden kwamen. De derde klap zou komen toen de Romeinen vanuit het westen oprukten. Ze drongen de Armeniërs terug en kwamen uiteindelijk met de Parthen over dat de Eufraat de grens zou zijn. Voor het eerst sinds de Assyrische tijd was het Nabije Oosten niet geregeerd door één dynastie.

Tigran de Grote, koning der koningen

De Armeense vorst die voor het tweede bedrijf in dit drama verantwoordelijk was, was koning Tigran II, die tussen 95 en 55 aan de macht was. Hij veroverde provincies die zijn voorgangers aan de Parthen hadden afgestaan, verwierf invloed in het huidige Azerbeidzjan en Georgië, herenigde Groot-Armenië met Klein-Armenië en bereikte de Middellandse Zee in Cilicië. Dit laatste gebied, in het zuiden van het huidige Turkije, zou almaar meer Armeense bewoners krijgen. In de tijd van de Kruistochten was het zelfs een zelfstandig Armeens koninkrijk.

Tigran wist ook de laatste delen van het Seleukidische Rijk te bezetten, ruwweg het huidige Syrië, terwijl zijn troepen in het westen Mazaka veroverden, het huidige Kayseri in Turkije. Een deel van zijn nieuwe onderdanen liet hij deporteren naar enkele nieuwe steden, die hij allemaal Tigranokerta noemde.

De schijnwerper staat in deze jaren vooral gericht op de westelijke delen van Armenië omdat Tigran zich had verbonden met een aartsvijand van Rome, koning Mithridates VI Eupator van Pontos. Deze heerste in een koninkrijk in het noorden van wat nu Turkije heet en de Romeinse historicus Appianus biedt een uitgebreide beschrijving van de eindeloze reeks gevechten in Pontos en West-Armenië, waarin ook Tigran een rol speelt. De chaos werd nog vergroot door piraten uit het door Tigran bezette Cilicië. Zij waren degenen die een nieuwe religie verspreidden, waarin de Iraanse zonnegod Mihr ofwel Mithras centraal stond, maar met rituelen en inwijdingen die volkomen nieuw waren en lijken te zijn bedacht door een onbekende profeet uit Armenië.

Rome grijpt in

Toen de Cilicische Piraten de graanvoorziening van Rome bedreigden zonden de Romeinen hun generaal Pompeius naar het oosten (67 v.Chr.). Daar schakelde hij niet alleen de piraten uit, maar maakte hij ook korte metten met zowel Mithradates als Tigran.

Als Appianus’ schijnwerper weer uit gaat, heeft Armenië zich moeten terugtrekken uit Syrië en Cilicië. Ook waren wat buitengewesten verloren gegaan, maar voor het overige bleef Armenië bestaan als een grote bufferstaat tussen Rome en Parthië.

[Wordt vervolgd. Deze blog was gebaseerd op een hoofdstuk dat ik schreef voor het publieksboek bij de expositie “In de ban van de Ararat” in het Drents Museum in Assen. U ziet wat plaatjes hier. De tentoonstelling duurt tot eind oktober.]