Soms kan ik dat zo ineens hebben, dat ik ergens een opschrift zie en denk: “Die letter is mooi”. Met westerse letters heb ik dat maar zo nu en dan. Met Arabische letters heb ik dat daarentegen bijna altijd. Natuurlijk, ze lijken op vermicelli, maar wat je ook schrijft, het wordt als vanzelf kalligrafie. Alle reden dus om te gaan luisteren toen Marijn van Putten (over wiens Koranonderzoek ik al eens eerder blogde) onlangs een lezing verzorgde over de geschiedenis van het Arabische schrift.

Of beter, over de antieke wortels van het huidige Arabische schrift, want op het Arabische Schiereiland zijn vele soorten schrift ontstaan. De afgelopen tijd zijn letterlijk tienduizenden inscripties gevonden in diverse zogeheten Zuid-Semitische alfabetten. Zo hadden de oases van Tayma, Dumah en Dedan elk een eigen alfabet en kende ook Jemen een eigen schrift. De geschreven rijkdom van Arabië is een van de grote oudheidkundige ontdekkingen van de laatste tijd.

Nabatees

In deze wereld van nieuw-ontdekte talen en schriften bestond aan het begin van onze jaartelling ook het Nabatese alfabet, dat bekend is van inscripties uit bijvoorbeeld Petra en Mada’in Salih. Dit is (net als het Hebreeuwse schrift) afgeleid van het Aramese alfabet, en de Nabateeërs gebruikten het ook om Aramees te schrijven. Uit hun eigennamen blijkt echter dat deze mensen een taal spraken die meer lijkt op het Arabisch. Dit is leuk, want de vroege Arabische talen en het Aramees behoren niet tot dezelfde tak van de Semitische taalfamilie.

Het Nabatese schrift is overigens geen echt alfabet, maar een zogenoemde abjad: men noteerde de medeklinkers en had twee tekens om lange klinkers aan te duiden. In hedendaagse westerse transcripties zijn die te herkennen aan de y en de w.

In de loop van de eerste eeuwen ging men het Nabatees, dat aanvankelijk wat blokkerige lettertekens had gehad, steeds schever en meer aan elkaar schrijven. Dat proces kennen we ook van bijvoorbeeld het Egyptische hiëroglyfenschrift, dat overgaat in het hiëratisch. De verklaring is ook dezelfde: men was met inkt op papyrus gaan schrijven.

Een Arabisch alfabet

De bewoners van het Arabische Schiereiland namen het Nabatese schrift steeds vaker over voor hun eigen talen. Meervoud, want hét Arabisch bestond nog niet. In de vroege zevende eeuw waren er nog allerlei uiteenlopende tradities. Maar met de overname van het Nabatese alfabet voor de Arabische talen ontstond een probleem: het Aramees heeft tweeëntwintig medeklinkers en het Arabisch heeft er achtentwintig. De oplossing was dat men de letter T niet alleen voor de /t/ maar ook voor de /th/ gebruikte, de D voor de /d/ en de /dh/, en zo voort.

Een tweede probleem: doordat men met inkt op papier was gaan schrijven, waren letters op elkaar gaan lijken. Dus de /z/ leek op de R en de /q/ leek op de F. Zo resteerden uiteindelijk, afhankelijk van de plaats in een woord, slechts vijftien of achttien tekens. De Luxenburg-these, die aanneemt dat de Koran niet is geschreven in het Arabisch, heeft als uitgangspunt dat hierdoor allerlei misverstanden konden ontstaan. Die mogelijkheid was er zeker – maar de oplossing was er ook al snel.

Je gaat punten zetten om de diverse letters uit elkaar te houden. Het oudste voorbeeld is een papyrus uit 643 na Chr. De Birmingham-Koran (een van de alleroudste exemplaren) heeft ook al punten.

Ik herinner me uit de jaren van de discussie over de Luxenberg-these de ontdekking van een heel vroege inscriptie waarop die punten te zien waren. Mijn eerste gedachte was dat het te mooi was om waar te zijn dat, precies op het moment dat gelovige moslims zochten naar bewijs dat er geen misverstanden waren geweest bij de Koran-overlevering, dit bewijs er ineens was. Maar ik was te argwanend. Als je ruim 100.000 nieuwe inscripties toevoegt aan je databestand, documenteer je ook vroege schriftfasen beter.

Klinkers

We zijn er nog niet. Nu noteren we dan alle medeklinkers, deels met de opvallende gebogen vormen van het Arabische schrift en deels met punten, maar de klinkers zijn nog niet bekend. Je zou de Koran dus verkeerd kunnen reciteren en kataba, “hij schreef”, kunnen zeggen als je kutiba, “het is geschreven”, lezen moest. De oplossing lag nu in de rode punten die je in oude handschriften wel ziet staan. Vooral aan het einde van de woorden, waar de naamvalsuitgangen belangrijk zijn. Net als in ons steno maakt de hoogte ten opzichte van de basislijn hier uit: boven, op of onder de lijn staat voor /a/, /u/ of /i/.

De dynamiek is dus steeds bepaald geweest door de reciteerwijze van de Koran: eerst moesten de medeklinkers worden gescheiden, later moesten de klinkers aangegeven. Niet-Koranische Arabische teksten werden iets anders genoteerd. Daaruit is het standaard-schrift voortgekomen, dat je nu overal ziet.

In sommige delen van de Arabische en Iraanse wereld wordt het momenteel vervangen door het westerse schrift, uitgebreid met wat cijfers voor specifieke klanken. Bij het zenden van een SMS is dat immers makkelijker. Het leuke is dat het uitmaakt of een land het transcriberen naar het westerse alfabet heeft geleerd van de Britten of Fransen, terwijl het ook uitmaakt of het schrijven van dialect acceptabel is. De geschiedenis van de geschreven weergave van het Arabisch is nog lang niet voorbij.