[Tweede deel van een stuk over op geschreven bronnen gebaseerde aannames in de archeologie van Romeins Nederland. Het eerste was hier.]

Forum Hadriani

Zoals gezegd: elk wetenschappelijk onderzoek is gebaseerd op aannames die een onderzoeker niet allemaal kan controleren maar die onjuist zijn kunnen. Dat is een algemene kwestie. Neem het nieuwe boek van Tom Buijtendorp, De vergeten stad. Die stad is Voorburg, dat in de Romeinse tijd Forum Hadriani heette.

Lang geleden heeft iemand geopperd dat die naam betekende dat Voorburg was gesticht door keizer Hadrianus. Dat is onzin. Romeinse gemeentes die een beetje stroop wilden smeren, vernoemden zich naar de keizerlijke familie. Ik heb weleens gewezen op de Andalusische stad Sabora, die zich vernoemde naar de familie van keizer Vespasianus zonder dat de beste man zelfs maar plannen had Spanje te bezoeken. U vindt de relevante inscriptie hier. Dat Hadrianus in Voorburg is geweest, valt niet af te leiden uit de naam.

Hadrianus in het Rijnland

Andere aanwijzingen voor een keizerlijk bezoek aan Zuid-Holland zijn er niet. We kunnen Hadrianus’ noordelijke reis volgen tot in 121 na Chr., als hij in Mainz is. Er is indirect bewijs voor aanwezigheid in Keulen. De volgende plaats waar we Hadrianus vinden, is Londen, in juli 122. Natuurlijk kunnen we een hypothese inroepen dat hij per boot de Rijn is afgezakt, maar dat is dus een hypothese. De (even speculatieve) reis langs grote nederzettingen als Heerlen, Tongeren, Bavay, Kamerijk en Boulogne zou ook mogelijk zijn geweest. (Omdat het winter was, lijkt de korte oversteek over het Nauw van Calais plausibeler, maar dat is ook maar een hypothese.)

Buijtendorp neemt niet alleen de speculatie over dat Hadrianus in Voorburg was, hij meent ook dat de keizer zich persoonlijk heeft bemoeid met het plattegrond van de nederzetting. In feite zien we dus dat Buijtendorp oude aannames overneemt. Terwijl de enige aanwijzing dat Hadrianus in Voorburg is geweest, dus onjuist is gebleken.

Hardop verder denkend (zoals ik al eens schreef: Buijtendorps grote troef) oppert Buijtendorp dat Hadrianus’ maatvoering in Voorburg te herleiden is tot het Handboek Architectuur van Vitruvius en dat enkele specifieke kenmerken terugkeren in Hadrianus’ Pantheon en zijn villa in Tivoli. Bij deze speculaties maakt Buijtendorp wel alle noodzakelijke voorbehouden.

Het goede van Buijtendorp

Misschien concludeert u: indien De vergeten stad is gebaseerd op dubieuze aannames, is alles wat op die basis rust onverdedigbaar. Maar dan heeft u het mis. De lol van het boek zit in de dwarsverbanden die Buijtendorp legt met de Grieks-Romeinse ideeënwereld.

Het is precies het soort voorlichting dat we nodig hebben. Zie Aardenburg, waar de archeologen niet alleen zeggen wat een stadspoort is, maar aan de hand van andere cultuuruitingen (zoals poëzie) uitleggen wat een poort voor een Romein betekende. We hebben dit soort brede verbanden hard nodig als we mensen duidelijk willen maken waar archeologie toe dient.

Immers, de mensen van vroeger hadden ideeën. Sommige daarvan lijken niet op de onze en dat leidt tot interessante vragen. Waarom zijn wij anders? Zo ontdek je waarom jij denkt zoals jij denkt. Andere ideeën zijn simpelweg toepasbaar in onze eigen samenleving, die zo nu en dan net zo complex oogt als de Romeinse wereld moet hebben geleken. Zoals de Stoa, waar Buijtendorp uitgebreid op in gaat. Hij gebruikt, kort door de bocht samengevat, de Voorburgse vondsten als inleiding tot de filosofie van Marcus Aurelius en toont zo een reden waarom je je met de Oudheid bezig zou houden. De ondertitel van het boek is niet voor niets Het inspirerende verleden van Forum Hadriani.

Tot slot

Ik schrijf dit stukje niet om Verhagen en Buijtendorp af te branden, maar om te illustreren dat archeologen ongetoetst oude aannames overnemen. Speculaties krijgen de status van feit. Tot op zekere hoogte is het onvermijdelijk: sinds de niet-invoering van de Tweefasenstructuur zijn de opleidingen te kort, terwijl er steeds meer vaardigheden zijn die een archeologiestudent moet leren beheersen. Het was onvermijdelijk dat hypotheses zouden verstenen tot onbediscussieerde waarheden.

Dat het onvermijdelijk was, wil echter niet zeggen dat het onproblematisch is. De boeken van Verhagen en Buijtendorp bevatten genoeg waardevols, maar de auteurs nemen aan wat ze moeten bewijzen. De archeologie van Romeins Nederland bezit een residu aan verouderde, niet herkende en niet langer gecorrigeerde ideeën. Zo verandert de archeologie epistemologisch steeds meer in een reus op lemen voeten. Was ik als archeoloog werkzaam in Romeins Nederland, ik zou het herstel van de opleidingen uitroepen tot prioriteit. Je kunt een voor de wetenschap schadelijke situatie niet aanvaarden omdat ze nu eenmaal zo is.

De oplossing is overigens simpel: kijk eens buiten de eigen kring. Zoals ik dit stuk kon voorleggen aan enkele archeologen die meteen antwoordden, zo denken ook classici graag met je mee. Geloof me, ik maak voor deze blog bijna wekelijks gebruik van adviseurs. De meeste mensen deugen, iedereen wil je helpen en er is geen reden daarvan geen gebruik te maken.

[De oudheidkundige wetenschappen zijn in de eerste plaats wetenschappen. Een overzicht van vergelijkbare stukjes is daar.]