Vorige week kwam in de commentaarsectie Aspasia ter sprake. Net als Maria Magdalena is de vriendin van de Atheense politicus Perikles een historisch onpersoon. We kennen haar eigenlijk alleen omdat Perikles’ politieke tegenstanders, door haar te bespotten, ook Perikles te grazen meenden te nemen. De feitelijke informatie over Aspasia is nagenoeg nul. In feite doe ik vandaag hetzelfde: ik gebruik Aspasia niet omdat ik in haar ben geïnteresseerd, maar om een punt te maken over ons historisch kennen en over brongebruik.

De echte Aspasia

Oké, wat weten we wél? Nou, dit. Aspasia is geboren in Milete en zal wel tot een welgestelde familie hebben behoord, aangezien haar ouders een opleiding voor hun dochter konden financieren. Ergens voor pakweg 445 v.Chr. vestigde de familie zich in Athene, waar ze de status hadden van metoiken, “medebewoners”. Dat waren mensen zonder burgerrecht, waarvan er vele waren. Ze betaalden een extra belasting en hadden dus geen politieke rechten, maar konden wel handel drijven. Een Atheense man kon geen volwaardig huwelijk sluiten met zo’n vrouw en hun kinderen hadden geen Atheens burgerrecht. Natuurlijk waren zulke relaties daarmee nog niet illegaal.

Aspasia was de moeder van een zoon van Perikles; ze hadden een zoon Perikles, die dus geen volledige burgerrechten had. Na de dood van haar man (in 429 v.Chr.) trok Aspasia in bij een zekere Lysikles, die anderhalf jaar later sneuvelde tijdens een gevecht in Karië.

De geliefde van Perikles was fair game. Het was toegestaan haar belachelijk te maken om zo haar man te treffen. In onze verlichte tijd zouden wij natuurlijk nooit zoiets doen en wij hebben natuurlijk nooit grappen gemaakt over Melania Trump om haar echtgenoot belachelijk te maken. In Athene was men nog niet zo ver en zo weten we dat een politieke tegenstander van Perikles, Hagnon, Aspasia hekelde wegens onzedelijk gedrag. Het kwam niet tot een veroordeling. Dat is alles wat we weten.

De verzonnen Aspasia

Wellicht speelde fictie bij die aanklacht al een rol. En zo is het eigenlijk altijd. We kennen Aspasia alleen als wapen tegen haar man. In Atheense komedies is ze een hoer en bordeelhoudster. Volgens een toneelschrijver wiens naam me even is ontschoten, bracht zij haar man op het idee van de aanval op Samos.

In 425 parodieerde Aristofanes de proloog van Herodotos’ Historiën met de suggestie dat de Archidamische Oorlog was omdat mannen uit Megara twee meisjes hadden meegenomen uit Aspasia’s bordeel (Acharniërs 515-538). Vergeleken met de wijze waarop Aristofanes de mannen van zijn tijd portretteerde – Kleon, Euripides, Sokrates – hield hij zich in. Dat maakt de constatering dat Aspasia een bordeelhoudster was, nog niet betrouwbaar.

Dat geldt ook voor het omgekeerde. Aischines, een leerling van Sokrates, publiceerde een (verloren) dialoog met de titel Aspasia, en in de filosofische traditie spreekt men ogenschijnlijk positief over haar. Perikles zou van haar welsprekendheid hebben geleerd. Dat lijkt aardig bedoeld, alsof Aspasia iemand van formaat zou zijn. Maar het gaat niet over haar. Het gaat opnieuw over Perikles. Een Griekse politicus werd geacht de kneepjes van het vak van iemand te hebben geleerd; door Perikles te presenteren als leerling van een vrouw, maakte men hem opnieuw belachelijk.

Kortom: we weten niets nagenoeg niets over Aspasia. Ze was de geliefde van Perikles, en dat is alles wat we weten. Dat dit geldt voor vrijwel alle vrouwen uit de Oudheid, is een platitude maar zal mij er niet van weerhouden ook nog eens over Maria Magdalena te vertellen dat we niets over haar weten.

Literatuur

Madeleine M. Henry, Prisoner of History. Aspasia of Miletus and Her Biograpical Tradition (1995).