De vraag is simpel: wanneer regeerde de Egyptische koning Ramses II? De Wikipedia meldt 1279-1213 v.Chr., maar oudere publicaties laten de troonsbestijging plaatsvinden in 1290 of zelfs 1304. Hoe zit dit? En ook: kennen we inmiddels wél de correcte jaartallen?

De hoofdlijn

De chronologie van het Egyptische Nieuwe Rijk is op zichzelf redelijk duidelijk. We weten in welke volgorde de diverse farao’s regeerden en we weten ruwweg hoeveel regeringsjaren elke vorst had. Dat levert een eeuw of zes, zeven op waarin we weten wat eerder en later gebeurde. We hebben dus relatieve dateringen. Wat we echter willen hebben zijn absolute dateringen, dus dateringen aan de hand van een concreet jaartal voor Christus. Grosso modo zijn die ook wel te leveren, want we weten van enkele voorgangers van Ramses II dat ze brieven uitwisselden met koningen uit Babylonië, die we vrij accuraat kunnen dateren. Ik beschreef dat hier. Door deze synchronismen kunnen we die zes, zeven Egyptische eeuwen ruwweg plaatsen en dan is de troonsbestijging van Ramses II ergens tussen 1310 en 1260 v.Chr. Dat is in overeenstemming met koolstofdateringen. Kortom: eigenlijk al heel wat.

We kunnen preciezer zijn, want we beschikken over een gedateerde vermelding van een nieuwe maan in Ramses’ tweeënvijftigste regeringsjaar. Omdat nieuwe manen scherp zijn te dateren, kunnen we uitrekenen dat Ramses’ troonsbestijging alleen in 1304, 1290, 1279 of 1265 kan hebben plaatsgevonden. Het derde jaartal, 1279 v.Chr., heeft de voorkeur omdat er ook een synchronisme is tijdens de regering van Ramses zelf. In zijn vijftiende regeringsjaar vond in het Hethietenrijk een staatsgreep plaats, enige tijd voor de troonsbestijging van de Assyrische koning Šalmanasser I. Aangezien we van die koning weten dat hij aan de macht kwam in 1263, zal Ramses dus wel vijftien jaar plus enige tijd eerder koning zijn geworden. 1279 dus.

Mits de Mesopotamische chronologie klopt. En daar hebben we de zaak bij de kuif.

Assyrische verdeeldheid

Want ook daar zit een probleem. Of beter, twee. Het eerste is dat de Assyrische koning Aššur-nirari III, die we meestal dateren tussen 1192 en 1187, de macht deelde met een andere koning. Dit is een feit. Het is nu denkbaar – maar niet bewezen – dat in de Assyrische Koningslijst koningen na elkaar zijn geplaatst die feitelijk gelijktijdig regeerden. Dat zou de troonsbestijging van Šalmanasser I twaalf jaar omhoog brengen, van 1263 naar 1251. Zoals gezegd: de dubbele heerschappij staat vast, dat de koningslijst te lang is, is alleen maar denkbaar. Maar áls dit klopt, is Ramses’ troonbestijging te dateren in 1266 of 1265, wat past bij de vierde datum van de nieuwe maan.

Een soortgelijk probleem doet zich voor ten tijde van Aššur-rabi II, doorgaans gedateerd rond het jaar 1000 v.Chr. Mogelijk regeerde hij lange tijd in een deelgebied en is zijn regering ten onrechte opgenomen na die van zijn broer, terwijl hij feitelijk gelijktijdig regeerde. Als dit klopt, moeten we de troonsbestijging van Šalmanasser I zelfs tweeëntwintig jaar omhoog brengen, van 1263 naar 1241. Dan trad Ramses aan in 1257 aan.

Het kan echter nog erger. We kunnen immers bij én Aššur-nirari én Aššur-rabi II te maken hebben gehad met een verdeeld Assyrië. Als ze allebei ten onrechte na in plaats van tegelijk met andere heersers in de Koningslijst zijn genoemd, trad Ramses dus nóg later aan.

Šešonq

We hebben gelukkig nog een extra aanwijzing. Zoals gezegd kennen we de namen van de diverse koningen en de lengtes van hun regeringen. Een van de opvolgers van Ramses II was Šešonq, over wie ik het al eens heb gehad. Deze trok plunderend door de Levant in het vijfde jaar van koning Rechabeam van Juda. Dat is ongeveer 925 v.Chr. (Er is discussie of Šešonq ook Jeruzalem plunderde. De datum van de campagne is echter redelijk zeker.)

Als we vanaf Sosenq dieper en dieper gaan van koning tot koning, komen we op een gegeven moment uit bij Ramses II. Probleem is echter dat ook de Egyptische koningslijst enkele vorsten na elkaar plaatst die feitelijk gelijktijdig regeerden. Amenmese regeerde niet na maar tijdens Seti II (en dat leidt tot een bekorting van de Egyptische koningslijst) en ook de regeringen van Ramses IX, Ramses X en Ramses XI overlapten elkaar. We weten alleen niet precies hoe.

Uit dit alles volgt dat Ramses II weleens kan zijn aangetreden in 1265 en is overleden in 1199. De beroemde slag bij Kadesh vond dan plaats in 1260. Misschien interessant om toe te voegen: nog in 1975 – en dat is echt niet zo lang geleden – kon de gezaghebbende derde druk van de Cambridge Ancient History Ramses’ regeringsbegin plaatsen in 1304. In een halve eeuw is het regeringsbegin van Ramses dus negenendertig jaar opgeschoven.