De Babylonische astronomie, waarover ik gisteren blogde, is anoniem. We kennen de namen van enkele sterrenkundigen, maar we kunnen die niet koppelen aan deze of gene ontdekking. Er is één uitzondering: Kidinnu.

Misschien kunnen we de invoering van de zesenzeventigjarige kalendercyclus, waarover ik het gisteren had, aan hem toeschrijven. We hebben al gezien dat de Babylonische wetenschappers in de vierde eeuw v.Chr. nauwkeurige schattingen maakten van de lengte van het zonnejaar en de synodische maand. Kidinnu beschikte zeker over voldoende data om de zesenzeventigjarige cyclus uit af te kunnen leiden. Dat Kidinnu dit mogelijk kon doen, wil echter niet zeggen dat hij het feitelijk deed.

Ontdekkingen

We hebben meer zekerheid over een andere ontdekking. Deze staat vermeld in een scholion (commentaar) op de handtabellen die Ptolemaios van Alexandrië (tweede eeuw na Chr.) toevoegde aan zijn astronomische hoofdwerk, de Almagest. Volgens de scholiast ontdekte Kidinnu dat 251 synodische maanden identiek zijn aan 269 anomalistische maanden. Anders gezegd: 251 perioden tussen twee volle manen komen overeen met 269 perioden tussen de momenten waarop de maan het dichtst bij de aarde staat. Dit is een verbluffende ontdekking, want het is moeilijk om met het blote oog te zien dat de maan soms dichterbij staat dan op andere momenten. De afstand varieert tussen 356.000 en 407.000 kilometer en de diameter van de maan varieert slechts 11%.

De Romeinse schrijver Plinius de Oudere schrijft een andere ontdekking toe aan Kidinnu.

Vergelijkbaar, maar heel verschillend in grootte en macht, is het gesternte dat het dichtst bij Venus staat, Mercurius, door sommigen Apollo genoemd. Hij snelt voort in een lagere baan, zijn omloop is negen dagen korter dan een jaar, en hij schijnt soms vóór zonsopgang, soms na zonsondergang, nooit verder verwijderd van de zon dan tweeëntwintig graden, naar Cidenas en Sosigenes ons leren. (Natuurlijke historie 2.39; vert. Van Gelder e.a.)

Systeem-B

Er is nog een ontdekking die aan Kidinnu valt toe te schrijven, als is er opnieuw onvoldoende zekerheid: het zogeheten Systeem-B. Als dit inderdaad is bedacht door Kidinnu, is het zijn grootste vondst.

In de vijfde eeuw v.Chr. hadden de Babylonische sterrenkundigen vastgesteld dat de maan niet altijd beweegt met dezelfde snelheid. Soms lijkt de maan te versnellen, soms lijkt ze te vertragen. De verklaring is de elliptische vorm van de maanbaan: wanneer zij zich dichtbij de aarde bevindt, beweegt zij sneller door de zwaartekracht van de aarde.

Geen enkele antieke astronoom heeft gezocht naar een verklaring. Men was al blij als men “de verschijnselen kon redden”, dat wil zeggen beschrijven. Het eerste systeem dat de Babyloniërs ontwikkelden, Systeem-A, gaat ervan uit dat de maan twee constante snelheden heeft. Dit was voldoende om voorspellingen te doen met meer nauwkeurigheid dan wanneer ze waren gebaseerd op een constante snelheid.

Het tweede systeem, dat dus mogelijk is bedacht door Kidinnu, bood een verdere verfijning. Hierin verandert de snelheid van de maan als functie van de tijd: eerst neemt zij in stappen (van telkens een dag) toe van minimale naar maximale snelheid, later neemt de snelheid weer af. Dit systeem was zeer nauwkeurig. Voortaan konden de Babylonische astronomen de maanfasen en -posities exact voorspellen. Een soortgelijk systeem gebruikten ze voor de bewegingen van de zon en de vijf planeten (die de Babyloniërs Nabû, Ištar, Nergal, Marduk en Ninurta noemden). Dit is in wezen een rekenkundig systeem, en het is waarschijnlijk geen toeval dat Strabon in het citaat waarmee ik gisteren de blog opende, Kidinnu in verband brengt met wiskunde.

Precessie

In de jaren dertig is beweerd dat Kidinnu ook de precessie heeft ontdekt, dat wil zeggen de langzame heroriëntatie van de aardas. In onze tijd lijken de sterren te draaien rond de Poolster, maar in de vierde eeuw v.Chr. lag de noordpool van de hemel ergens halverwege de Kleine Beer en de Draak.

Kidinnu beschikte zeker over de data waarmee hij het verschijnsel had kunnen ontdekken. Hij kan hebben geweten dat in de dagen van koning Hammurabi (r. 1792-1750) de aardas was gericht naar een punt binnen de Draak en hij kan daarom ook hebben kunnen concluderen dat de aardas langzaam van oriëntatie veranderde. Er zijn echter geen aanwijzingen dat hij werkelijk tot deze conclusie is gekomen. De Griekse astronoom Hipparchos van Nikaia (tweede eeuw v.Chr.) was de eerste die het verschijnsel echt begreep.

Kidinnu’s dood

Als Kidinnu inderdaad de uitvinder is van Systeem-B, moet hij hebben geleefd in de vierde eeuw, toen dit systeem in gebruik was. De spijkerschrifttekst die bekendstaat als de Alexanderkroniek vermeldt dat een man genaamd Kidinnu op 14 augustus 329 v.Chr. in opdracht van de Macedonische koning Alexander de Grote werd geëxecuteerd. Deze Kidinnu moet een bekende zijn geweest van de chroniqueur, want hij veronderstelt de man bekend. Aangezien de Babylonische kronieken zijn vervaardigd door dezelfde schrijvers als de astronomische teksten, is het verleidelijk te denken dat Kidinnu het slachtoffer is geworden van Alexanders verlichte wetenschapsbeleid.