Het was een terloopse opmerking in mijn stukje van gisteren: dat de Ptolemaiën tegenwoordig bekender zijn dan de Seleukiden. Dat riep meteen de vraag op hoe dat eigenlijk zo is gekomen.
Ik denk dat we Elizabeth Taylor niet moeten onderschatten. Geen kerst is compleet zonder dat Cleopatra op TV komt, wat garandeert dat de doorsnee-Nederlander en -Vlaming al een basiskennis heeft, zoals ook de carrière van keizerin Elisabeth van Oostenrijk behoort tot de canon der westerse geschiedenis. De speelfilm staat natuurlijk in een traditie – denk aan Shakespeares Antony and Cleopatra – en heeft zelf weer andere cultuuruitingen geïnspireerd, zoals Asterix en Cleopatra, dat wemelt van de knipoogjes naar de blockbuster. Kleopatra is onvermijdelijk.
Vertrouwd is ook het kernland van het Ptolemaiënrijk, Egypte dus. Dat is een herkenbaar, afgebakend stuk verleden: Kleopatra, de Nijl, piramiden, Toetanchamon, sfinxen en hiëroglyfen. Weliswaar hebben eigenlijk alleen de twee eerstgenoemden iets te maken met de wereld van de Ptolemaiën, maar de Egyptische cultuur is als geheel goed herkenbaar. Als een liedje “Walk Like an Egyptian” heet, is nadere uitleg niet nodig. De Ptolemaiën kunnen meesurfen op de bekendheid van Egypte.
De Seleukiden hebben het wat dat betreft een stuk lastiger: hun rijk strekte zich uit van Turkije en Syrië naar Irak en Iran tot Afghanistan en Oezbekistan. Een mooi en gevarieerd gebied, maar er is door al die variatie ook weinig dat voldoende kenmerkend is om meteen herkend te worden. Laat staan dat de Seleukiden erop kunnen meesurfen.
Het antieke Egypte, Ptolemaïsch of niet, is ook tweemaal in de mode geweest. De eerste keer was rond 1800, toen Frankrijk een leger naar Egypte zond in de hoop een basis te creëren om de Britse koloniën in India aan te vallen. Om de Verlichtingsidealen ook uit te dragen, werden geleerden meegestuurd, waar generaal Napoleon Bonaparte eigenlijk maar weinig van moest hebben. Pas toen deze was gevlucht, kon het wetenschappelijk onderzoek beginnen, en toen ging het ook snel: de steen van Rosetta werd ontdekt, er werden oudheden onderzocht, er kwamen prachtige boeken en het hiëroglyfenschrift werd ontcijferd. Egypte was even heel erg populair.
Dat herhaalde zich nadat in 1922 het graf van Toetanchamon was ontdekt. Tot op de huidige dag doen de Egyptische autoriteiten hun best het enthousiasme levend te houden en daarbij presenteren ze de Ptolemaiën als een voortzetting van de faraonische cultuur – en niet helemáál ten onrechte. Weliswaar waren het Macedoniërs, maar ze benutten van tijd tot tijd wel degelijk de aloude Egyptische vormentaal. Hier is Kleopatra nog een keer, afgebeeld als farao en offerend aan Isis: een volkomen traditioneel plaatje.
Dit is heel anders voor de Seleukiden. Hun multinationale rijk is te beschouwen als een voortzetting van het Perzische Rijk, maar anders dan het moderne Egypte, dat de Ptolemaiën is gaan beschouwen als hun eigen dynastie, is Iran de Seleukiden nooit als Perzisch gaan beschouwen. Het tijdperk wordt al sinds de laatste sjah aangeduid als “postachaimenidisch”, omdat Irans laatste koning de naam “Seleukidisch” zelfs niet wenste uit te spreken. Het huidige bewind denkt er niet anders over.
En tot slot: de Seleukidische koning Antiochos IV Epifanes komt er in het Bijbelboek Daniël slecht vanaf. Ook de twee apocriefe boeken 1 Maccabeeën en 2 Maccabeeën hebben weinig goeds te melden over deze vorst, die kort voor het midden van de tweede eeuw de joodse tempelcultus verbood. Met chanoeka herdenken joden nog ieder jaar het herstel van de eredienst.
En zo zijn de Seleukiden de schlemielen van de Oudheid. Er zijn enkele prachtige romantische verhalen, maar Shakespeare en Hollywood hebben er nooit belangstelling voor gehad. Ze regeerden over diverse oeroude culturen, maar geen daarvan is voor het grote publiek zó herkenbaar dat de Seleukiden er een afgeleid soort bekendheid aan kunnen ontlenen. Overheden die het Seleukidische erfgoed zouden kunnen promoten, hebben andere belangen. En de Bijbel heeft weinig goede woorden over voor de dynastie.
Binnenkort eens een stukje over Antiochos IV, maar morgen eerst de nieuwsbrief.
Vergeet ook niet dat de Ptolemaiën zich via Cleopatra een plaatsje bereidden in één van de populairste periodes van de Romeinse geschiedenis (de minnares van één van de negen besten, zowaar) en zo in het collectieve geheugen in Europa.
Ik kan me enkel volledig aansluiten bij het bovenstaande betoog. Mijn kennis met betrekking tot de Ptolemaeën en de Seleuciden komt voort uit mijn belangstelling voor antieke munten. Wie de Ptolemaeën waren, leg ik meestal uit aan de hand van Cleopatra, die iedereen blijkt te kennen. Jaren geleden kreeg ik ruzie met joodse Amerikaan naar aanleiding van een munt met de tekst Van Antiochos Epiphanes. Hij nam het me kwalijk. dat ik hem een munt van de afschuwelijke Antiochos IV liet zien. De munt was overigs van Antiochos VIII, die goede betrekkingen onderhield met de toenmalige joodse staat.
Toen de Fransen in 1798 op weg gingen naar Egypte, bevonden er zich inderdaad een hele schare aan geleerden onder hen. Dat zij onderdeel vormden van deze (militaire) expeditie was echter niet in geringe mate juist te danken aan generaal Bonaparte, die er op had gestaan dat de campagne ook een duidelijke niet-militair aspect zou hebben (en die zelf reeds van in zijn jeugd geboeid was door het <>). Dat Napoleon Bonaparte dus niet veel van die geleerden moest weten lijkt mij onjuist en ben ik ook nog nooit in enig boek over hem – of die periode -tegengekomen. Zo werd de steen van Rosetta ontdekt toen Bonaparte nog fysiek in Egypte aanwezig was – slechts enkele maanden later zou hij terug naar Frankrijk varen, overigens vergezeld door een deel van de geleerden. De ontcijfering van het hiëroglyfenschrift in 1822 vond meer dan twintig jaar na het vertrek van de laatste Franse soldaten (en geleerden) uit Egypte plaats, dus of het al dan niet nabij zijn van de persoon Bonaparte hier veel (negatieve) invloed op heeft gehad? Overigens is de Empire-stijl onder Napoleon toch ook duidelijk voorzien van Egyptische invloeden, kunstzinnig dan – hetgeen toch eerder losstaat van een vermeende louter militaire fixatie? Of ook de oprichting – wederom door Napoleon – van een instituut te Eygpte, naar analogie met het Franse, korte tijd na de Franse landing in Egypte (zomer 1798) en het voorzitterschap van de wiskundige G. Monge. Tot slot de reeks (prachtige) boeken <> – de echte titel is nog veel langer – zag het licht vanaf 1809, dus pal onder Napoleons keizerlijke bewind en ging nog lang na hem door tot het laatste deel in 1829 (net voor een nieuwe revolutie) verscheen. Dit stukje over Napoleon Bonaparte vormde dan wel niet de essentie van de bovenstaande tekst, ik wilde het toch even meegeven. Ik zou persoonlijk niet weten hoe men kan hardmaken dat Bonaparte niets tot weinig van de geleerden die hem vergezelden tijdens de Egyptische expeditie moest weten.
Verhip, je hebt gelijk: de steen is inderdaad een maand vóór Napoleons vertrek gevonden.
Weer wat geleerd!
Vrolijke groet,
Persoonlijk vind ik de eindeloze dynastieke oorlogen van de Seleuciden stomvervelend. Je hebt er ergens op Livius een serie over; het is de enige waar ik niet doorheen kon komen.
Hetzelfde (non)probleem heb ik met de dynastieke oorlogen en oorlogjes in de Middeleeuwen.