De Lapis Satricanus is een steen met een inscriptie uit – u raadt het al – Satricum. Dat is de oude naam van het dorpje Borgo le Ferriere in Lazio. U kunt het kennen als de woonplaats van Maria Goretti, een in de jaren vijftig populaire heilige aan wier inmiddels ingetreden vergetelheid ik verder zal bijdragen door te bloggen over die inscriptie. Die is namelijk redelijk belangrijk.

Archaïsche teksten

De achtergrond is deze: over het archaïsche Italië hebben we vooral archeologische informatie. Het is daardoor voldoende duidelijk dat er een oriëntaliserende fase is geweest waarin een elite ontstond, en het is eveneens duidelijk dat de diverse Italische stammen en stadstaten voortdurend dingen van elkaar overnamen. Dat is al heel wat. Daarnaast zijn er geschreven bronnen, zoals Titus Livius en Dionysios van Halikarnassos, die informatie geven over het politieke leven in Rome. Deze bronnen zijn echter substantieel jonger. We zouden teksten uit de archaïsche periode willen hebben waarmee we de betrouwbaarheid van de Romeinse historiografische traditie kunnen evalueren.

Gelukkig beschikken we over enkele inscripties, zoals een steen die rond 570 v.Chr. is achtergelaten in de haven van Tarquinia door een ook door Herodotos genoemde Griekse koopman. Zoals in die tijd gebruikelijk, wordt de steen zelf sprekend opgevoerd.

Ik ben van Apollo van Aigina. Sostratos maakte mij.

Leuk, zeker, maar we hebben geen teksten nodig om te weten dat er handelscontacten waren.

Een halve eeuw jonger zijn drie gouden plaatjes uit de omgeving van Cerveteri, die documenteren hoe een Etruskische koning een tempel wijdde aan een Karthaagse godin. Dat bevestigt contacten met Karthago, zoals een door Polybios vermeld verdrag met de Romeinse Republiek. Meer valt er niet van te maken. En dan zijn er de fresco’s uit de François-tombe bij Vulci, waarop is te zien hoe een Mastarna een zekere Caeles Vibenna bevrijdt en hoe ene Marce Camtlnas iemand doodt die Cneve Tarchunies heet. De schilderingen dateren van rond 300 en verwijzen naar mensen die we ook kennen uit de vroegste Romeinse geschiedenis. De precieze boodschap ontgaat ons.

De Lapis Satricanus past in dit rijtje: de tekst verwijst naar de Romeinse geschiedenis maar we weten niet precies hoe.

Satricum

In Borgo le Ferriere stond ooit een belangrijk heiligdom dat op een zeker moment is vervangen. De voorwerpen die in de oude tempel hadden gestaan, zijn netjes begraven. De archeologen die ze terugvonden, dateerden ze allemaal vóór 500 v.Chr. De tweede tempel stond er in de vierde eeuw nog en was toen gewijd aan Mater Matuta, de vrouwelijke tegenhanger van de vruchtbaarheidsgod die bekendstaat als Mamars of Mars. Het zijn de laatste veertig jaar vooral Nederlandse archeologen die zich met dit heiligdom bezighouden.

De Lapis Satricanus, een kleine negentig centimeter breed, is in 1977 teruggevonden in de fundamenten van de jongere tempel. De bovenzijde is bewerkt, wat bewijst dat er ooit iets op heeft gestaan. De onderzoekers dateerden de letters rond 500 v.Chr., maar de waarheid gebiedt te zeggen dat dit is gebaseerd op paleografie: de aanname dat letters die hetzelfde lijken, even oud zijn. In de papyrologie, waar we beschikken over duizenden en duizenden natuurlijke handschriften, staat dit principe ter discussie; als middel om de onnatuurlijke hand van een steenhouwer te dateren, is het eigenlijk slecht geschikt. Een datering rond 500 is mogelijk, niet méér.

De tekst

De inscriptie is geschreven in oud Latijn, te herkennen aan het feit dat de R tussen twee klinkers nog een S was, en aan het gebruik van de O waar het klassiek Latijn een U heeft. Spaties ontbreken, wat ook een aanwijzing is voor een forse ouderdom.

…IEISTETERAIPOPLIOSIOVALESIOSIO
SVODALESMAMARTEI

Met spaties:

…IEI STETERAI POPLIOSIO VALESIOSIO
SVODALES MAMARTEI

Het voorlaatste woord, het klassieke sodales, betekent zoiets als kameraden, en omdat het laatste woord verwijst naar de god M(am)ars, zullen het wel wapenbroeders zijn. De twee laatste woorden op de eerste regel verwijzen naar een Publius Valerius, en steterai betekent zoiets als “ze richtten op”. Het probleem zit in het allereerste woord. Eén hypothese is dat MED is weg gevallen en dan kan er MED IEI hebben gestaan, “mij hier”.

De strijdmakkers van Publius Valerius hebben mij hier opgericht voor Mamars.

Opnieuw een sprekende steen. Wat de strijdmakkers van Publius Valerius voor Mamars oprichtten, we weten het niet.

Publius Valerius

Wat doet dit er allemaal toe? Rond 500 v.Chr. leefde een Romeinse leider die Publius Valerius heette, met als bijnaam De Volksvriend. De inscriptie kan op hem betrekking hebben en wie weet moeten we ons voorstellen dat hij een krijger was die aan het hoofd van een Gefolgschaft (sodales) ten strijde trok, maar meer dan een aantrekkelijke hypothese is dat niet. Ik beschouw dit zelf wel als de meest plausibele hypothese, maar ik ben nu eenmaal een romanticus.

Kortom, we hebben hier dezelfde situatie als bij de drie eerder genoemde teksten: leuk, intrigerend, voer voor discussie, aanleiding voor hypothesen. De datering is niet echt duidelijk, de tekst is niet helemaal helder en de identificatie met een Romein is onzeker.