Ergens rond 300 v.Chr., nadat het in de slag bij Sentinum de macht van zijn Italische rivalen had gebroken, maakte Rome zijn opwachting in de geschiedenis. Een middelgrote hellenistische staat. In de loop van de derde eeuw bevocht Rome zich echter een plek onder de grootmachten. Eerst versloeg het koning Pyrrhos, vervolgens brak het de macht van Karthago, daarna verenigde het Italië in een slecht gedocumenteerde strijd tegen binnenvallende Galliërs, weer later viel het de Balkan binnen en veroverde het Andalusië. Dat laatste in de Tweede Punische Oorlog ofwel de oorlog tegen Hannibal.

Daarvóór, in de vijfde en vierde eeuw, was Rome een van de vele Italische stadstaten. En dáárvoor, in de zesde eeuw, regeerden koningen. Daar weten we heel weinig van, al staat vast dat de Karthagers rond 500 v.Chr. Romes gezag over enkele Latijnse havensteden erkenden. Maar wat daaraan voorafgaat, is even legendarisch als pakweg de heerschappij van Theseus over Athene. Wat doe je daarmee, als je De Blois of Van der Spek heet en Een kennismaking met de oude wereld schrijft?

Ze beginnen bij de sagen over Romulus. Persoonlijk zou ik die pas hebben vermeld in een overzicht van de republikeinse literatuur. Historische waarheid ontbreekt immers. Ik zou zijn begonnen met een overzicht van Italië in de IJzertijd.

Lappendeken

Italië was aanvankelijk een lappendeken van volken: de Etruskische steden in Toscane, Latijnen in wat nog altijd Lazio heet, bergvolken in de Apennijnen en Abruzzen, vanaf de achtste eeuw v.Chr. Fenicische en Griekse nederzettingen langs de Adriatische, Ionische en Tyrreense kusten. Net als in Griekenland was er in Italië een “oriëntaliserende” fase, waarin een puissant rijke aristocratie ontstond. Voorbeelden zijn de Tomba Bernardini uit Palestrina en de Tomba Regolini-Galassi in Cerveteri. Uit de Tyrreense havensteden kennen we Fenicisch edelsmeed- en ivoorsnijwerk, zilver en luxe-artikelen uit Egypte, vaak in combinatie met Grieks en Etruskisch bucchero-aardewerk.

Er ontstond ook een gedeelde Italische religie. Bijna overal stonden de tempels op podia en veel rituelen zijn in een of andere vorm bekend uit elke hoek van het schiereiland. Men deelde ook nogal wat goden: de Griekse Apollo werd vereerd in heel Italië, Ardea vereerde Afrodite, een Siciliaanse graangodin werd populair onder de naam Ceres, de verering van de goddelijke Tweelingen verspreidde zich vanuit het zuiden naar Latium, de Etruskische Fufluns fuseerde met de Griekse Bakchos tot de Romeinse Liber Pater. Bij de Sant’Omobono in Rome stond een tempel waar beelden zijn gevonden van Athena en Herakles. Uit de Tibervallei importeerden de Romeinen de god Janus en uit Aricia Diana.

Politiek

Ook het politieke leven was in de hele regio grosso modo hetzelfde. Aanvankelijk maakten de aristocraten de dienst uit, vaak door een van hen aan te wijzen als koning (maar zonder dat dynastieën ontstonden). Na pakweg 650 v.Chr. ontstonden groepen nieuwe rijken die in de loop van de zesde eeuw overal deelgenoot werden in de macht. Een aristocratische clan die geen zin had de macht te delen of daarvan werd uitgesloten, kon migreren naar een andere stad. De Romeinse traditie herinnerde voorname Sabijnse en Etruskische immigranten.

We zien in deze periode ook monumentale architectuur (tempels, marktpleinen…) en de opkomst van de falanx van zwaarbewapende soldaten. Het is allemaal niet heel anders dan in Archaïsch Griekenland.

Vanaf de vijfde eeuw horen we van republieken, wat natuurlijk niet uitsluit dat er ook alleenheersers waren. Van de Zuid-Etruskische stad Veii weten we dat er in de vijfde eeuw minstens drie verschillende staatsinrichtingen hebben bestaan. In de graven uit deze tijd vinden we steeds minder vaak oosterse importstukken, terwijl we steeds vaker wandschilderingen zien. De thematiek is weer internationaal: de Etrusken waren bijvoorbeeld verzot op afbeeldingen van de Trojaanse Oorlog.

Rome

In deze wereld ontstond Rome. De oudste bewijsbare bewoning gaat terug tot 1700 v.Chr. en er was zeker een nederzetting op het Capitool rond 1000 v.Chr. Al voor 850 waren er ook nederzettingen op de Palatijn, Velia en Quirinaal. De Blois en Van der Spek schrijven terecht:

Deze dorpen werden … bevolkt door boeren die eenvoudige vormen van landbouw, veeteelt en tuinbouw uitoefenden.

Niks geen herders dus, zoals de stichtingssage veronderstelt. Die is dan ook later ontstaan, toen de Italiërs waren gaan nadenken over hun vroegste geschiedenis, meenden dat men vroeger primitief had geleefd en niets primitievers  konden verzinnen dan herders. De sage is dus een literaire verwoording van een sociologische visie op maatschappelijke evolutie.

We zitten vermoedelijk dichterbij de historische feiten als we kijken naar een eeuwen later nog gevierd feest dat bekendstaat als Septimontium. Het documenteert het samengaan van enkele oudere dorpjes. Het is verleidelijk de naam te vertalen als “Zevenheuvelenfeest”, maar het gaat om acht plekken waarvan er twee geen heuvel zijn. Wonderlijk genoeg horen het Quirinaal en het Capitool, waar zeker bewoning was, niet bij dit festival.

Rome, een bijzondere stad?

De Blois en Van der Spek zoeken een verklaring voor de groei van Rome:

De stad lag op een goed punt, in een vruchtbare, relatief dichtbevolkte landstreek, op het kruispunt van een belangrijke landweg tussen Etrurië en de Griekse en Etruskische nederzettingen in Campanië, aan een vaarroute (de Tiber) en aan een weg naar de zoutpannen aan de kust.

Of er in Campanië, d.w.z. het achterland van Napels, werkelijk Etruskische steden waren, staat te bezien. Gedocumenteerd is de verspreiding van Etruskische producten en inscripties. Ook kunnen er uit Etrurië afkomstige koningen en aristocratische clans zijn geweest, maar dat maakt de steden zelf nog niet Etruskisch. Het punt is belangrijk, want ook van Rome is een Etruskische heerschappij aangenomen geweest, hoewel het bewijs beperkt is tot twee koningen uit een familie met een Etruskische achtergrond.

Los daarvan weet ik zo net nog niet of er een verklaring nodig is voor de groei van Rome. Alle steden in Italië groeiden. We hoeven voor Rome geen speciale verklaring te noemen voor iets dat algemeen gangbaar was.

Illustraties

Tot slot – nu ik toch de brompot uithang – vraag ik me af waarom De Blois en Van der Spek geen betere illustraties hebben gekozen. De lezer krijgt nu een plaatje van een middeleeuws beeld van een wolvin, die dan moet illustreren dat Romulus en Remus volgens de sage door een wolvin zijn gezoogd. Even verderop: ter illustratie van Brutus een portret dat bij mijn weten al in 1983 werd gedateerd in de tweede eeuw v.Chr.

Ik weet het, die wolvin en die kop zijn ooit beschouwd geweest als Etruskisch. En ik weet ook: je moet als handboekschrijver rekening houden met verouderde interpretaties. Maar je kunt minimaal aangeven dat interpretaties verouderd zijn, zoals De Blois en Van der Spek ook stelling nemen tegen onjuiste opvattingen over het hellenisme. Nog liever zou ik echter beeldmateriaal zien dat gewoon past bij de Italische IJzertijd. Mij maak je niet wijs dat De Blois en Van der Spek nooit hebben gehoord van de Nederlandse opgravingen in Crustumerium en Satricum.