Bij het werken aan een Arabische tekst van Djibril ibn Nūḥ al-Anbārī (negende eeuw na Chr.) werd ik regelrecht de Oudheid ingezogen. Wat zeg ik: in twee Oudheden: de Grieks-Romeinse en de Chinese! Het betreffende fragment was een beschrijving van de loop der sterren en planeten:

Denk aan de sterren en het verschil in hun cirkelbaan. Een aantal verlaat zijn plaats aan het firmament niet en beweegt alleen als groep, maar een aantal verplaatst zich door de hele dierenriem en heeft eigen cirkelbanen. Dus elke ster van de laatste soort heeft twee verschillende banen: een algemene, samen met het hemelgewelf naar het Westen, en de andere van hemzelf naar het Oosten. De ouden hebben zo’n losse ster vergeleken met een mier die krabbelt op een molensteen. De molensteen maakt een cirkel naar rechts en de mier beweegt naar links, zodat de mier in die situatie twee verschillende bewegingen maakt: een zelfstandige, recht vooruit, en de andere onvrijwillig, samen met de molensteen, die hem naar achteren dwingt.¹

Wie zijn die ‘ouden’? Ik begon te zoeken in Oudgriekse teksten en vond iets over de hemel als een molensteen of als een wiel. Ook over de tegengestelde beweging van de planeten was wel iets terug te vinden. Maar waar kwam die mier vandaan? Voor een niet-classicus is het vaak moeizaam, de toegang te vinden tot teksten uit de klassieke Oudheid.

De mier van Kleomedes

Daarom was ik blij dat Dr. Stefan Hagel uit Wenen mij attendeerde op enkele Griekse teksten waar de mier in voorkomt, waarvan een fragment van Kleomedes wel het belangrijkste is. Over hem is weinig bekend, maar hij citeert veel Posidonius, die leefde van ± 135–51 v.Chr en ook bekend was als vervaardiger van een mechanisch planetarium. In zijn Kleomedes’ Caelestia (Over de circulaire bewegingen van hemellichamen) staat het volgende:

Daar de hemelen in een cirkel ronddraaien boven de lucht en de aarde en deze beweging teweeg brengen die voorziet in het behoud en de voortdurende stabiliteit van de hele kosmos, dragen zij noodzakelijkerwijs ook alle hemellichamen mee die zij bevatten. Van deze hebben sommige als beweging de eenvoudigste soort, omdat zij worden rondgedraaid door de hemelen en daarin altijd dezelfde plaats innemen. Maar andere bewegen zowel met de beweging die noodzakelijkerwijs met de hemelen meegaat (ze worden meegedragen omdat ze er door omvat worden) als met nog een andere beweging die gebaseerd is op een keuze, waardoor zij op verschillende tijdstippen verschillende plaatsen in de hemelen innemen. Die tweede beweging van hen is langzamer dan de beweging van de kosmos, en ze schijnen ook in de andere richting te gaan dan de hemelen, omdat zij bewegen van west naar oost.
De eerste [groep hemellichamen] wordt ‘vast,’ genoemd, maar de tweede ‘planeten,’ omdat zij op verschillende tijden in verschillende delen van de hemelen zichtbaar worden. De vaste lichamen zouden vergeleken kunnen worden met opvarenden die door een schip vervoerd worden, maar op hun toegewezen plaats blijven in relatie tot de totale ruimte. De planeten daarentegen zijn als opvarenden die bewegen in een richting tegengesteld aan die van het schip (naar het achterdek vanuit posities op het voordek) in een relatief langzamere beweging. Ze zijn ook met mieren te vergelijken, die uit eigen keus op een pottenbakkerswiel krabbelen in een beweging tegengesteld aan die van het wiel.² 

Molensteen of pottenbakkerswiel? Ze komen beide voor. In de oude Griekse filosofie wordt de kosmos soms met een draaiende molensteen vergeleken (Anaximenes) en soms met een draaiend wiel, τροχός, dat ook een pottenbakkerswiel kan zijn (Anaximander). Dit wordt ook vermeld bij Theodoretus van Cyrrhus (±393–460).³

Chinese mieren

Intussen had ik bij mijn zoektocht ook gebruik gemaakt van Google, en daar verscheen een tekst uit het oude China die verwantschap vertoonde en ook de mier bevatte. Hij is geschreven door Luo Xia Hóng (ca. 130–70 v.Chr.) :

Zowel de zon als de maan bewegen naar rechts en tegelijkertijd moeten zij de hemel volgen die naar links draait. Hoewel zowel de zon als de maan in werkelijkheid oostwaarts bewegen worden zij [door de rotatie van de hemel] meegesleept, zodat het lijkt alsof zij in het Westen ondergaan. Dit is analoog met een mier die krabbelt op een molensteen: terwijl de molensteen naar links roteert, probeert de mier naar rechts te bewegen. Maar de draaiing van de molensteen is veel sneller dan de beweging van de mier. We zien dan dat de mier gedwongen wordt de beweging van de molensteen te volgen en ogenschijnlijk naar links beweegt.⁴

Al gaat de Chinese tekst niet over de planeten, de overeenkomst met de Griekse tekst is te groot om toevallig te kunnen zijn. Het wiel en de fluit zijn misschien op meerdere plaatsen in de oude wereld uitgevonden, maar van zo’n specifieke tekst is dat niet denkbaar; die moet overgeleverd zijn. Er moest dus meer dan alleen handelscontact geweest zijn tussen de Grieks-Romeinse wereld en het oude China.

De Zijderoute

Ook hierover wist Dr. Hagel een en ander te vertellen, maar ook Patrick Huang uit Londen kwam hier te hulp. Zij wezen op de intellectuele uitwisseling tussen het hof van de Chinese keizer Hàn Wǔdì (r.141–87 v.Chr.) en het hellenistische Grieks-Baktrische Rijk in de tijd van de bovengenoemde astronoom Luo Xia Hóng. In diezelfde tijd kwam ook het verkeer over de Zijderoute goed op gang, na verkennende reizen en twee militaire expedities van af de Chinese kant, en het boek van de astronoom was niet het enige Chinese werk dat erover verbreid werd. Tenminste naar Perzië en Indië werden Chinese studies geëxporteerd.

Natuurlijk waren er niet alleen de drie aangehaalde teksten; er moeten allerlei bewerkingen en tussenversies hebben bestaan. Maar die tegengestelde bewegingen, één gedwongen en een vrijwillig, én het kleine detail over die mier, komen steeds weer terug.

Wie het eerste was met die mier, of met andere woorden: of het beestje van West naar Oost krabbelde of juist omgekeerd, is nog niet duidelijk.

Noten

1. فكِّر في النجوم واختلاف سيرها. ففرقة منها لا تريم مراكزها من الفلك ولا تسير الاّ مجتمعة، وفرقة مطلقة تتنقل في البروج وتفترق في مسيرها. فكل واحد منها يسير مسيرين مختلفين: أحدهما عام مع الفلك نحو المغرب والآخر خاص لنفسه نحو المشرق. وقد شبه الأولون هذه المطلقة بنملة تدب على رحى. فالرحى تدور ذات اليمين والنملة تدور ذات اليسار، فان النملة على تلك الحال تتحرّك حركتين مختلفتين: احداهما بنفسها متوجّهة أمامها والأخرى مستكرهة مع الرحى تجذبها الى خلفها.
2. Zowel Hagel als de Cleomedesvertalers Bowen en Todd verwijzen nog naar andere Griekse teksten waar die mier in voorkomt. Mijn bovenstaande vertaling is niet uit het moeilijke Grieks, maar uit de Engelse vertaling van Bowen en Todd, die hier volgt:
   II, 1: As the heavens revolve in a circle above the air and the Earth, and effect this motion as providential for the preservation and continuing stability of the whole cosmos, they also necessarily carry round all the heavenly bodies that they encompass.Of these, then, some have as their motion the simplest kind, since they are revolved by the heavens, and always occupy the same places in the heavens.But others move both with the motion that necessarily accompanies the heavens (they are carried round by them because they are encompassed), and with still another motion based on choice through which they occupy different parts of the heavens at different times. This second motion of theirs is slower than the motion of the cosmos, and they also seem to go in the opposite direction to the heavens, since they move from west to east.
   12: The first [set of bodies] is called “fixed,” but the second “planets,” since these appear at different times in different parts of the heavens. The fixed bodies might be likened to passengers who are borne along by a ship, yet remain in their assigned places in relation to the overall space. The planets, by contrast, are like passengers who move in an opposite direction to the ship (toward the stern from positions at the prow) with a relatively slower motion. They could also be likened to ants creeping on the basis of choice on a potter’s wheel in a motion opposite to [that of ] the wheel.
   Het originele Grieks voor de liefhebbers: Cleomedes, Caelestia 18-30.15/ii, 1-20: Ὁ τοίνυν οὐρανός, κύκλῳ εἰλούμενος ὑπὲρ τὸν ἀέρα καὶ τὴν γῆν καὶ ταύτην τὴν κίνησιν προνοητικὴν οὖσαν ἐπὶ σωτηρίᾳ καὶ διαμονῇ τῶν ὅλων ποιούμενος, ἀναγκαίως καὶ πάντα τὰ ἐμπεριεχόμενα αὐτῷ τῶν ἄστρων περιάγει. τούτων τοίνυν τὰ μὲν ἁπλουστάτην ἔχει τὴν κίνησιν, ὑπὸ τοῦ κόσμου στρεφόμενα καὶ διὰ παντὸς τοὺς αὐτοὺς τόπους τοῦ οὐρανοῦ κατέχοντα· τὰ δὲ κινεῖται μὲν καὶ τὴν σὺν τῷ κόσμῳ κίνησιν ἀναγκαίως, περιαγόμενά γε ὑπ᾿ αὐτοῦ διὰ τὴν ἐμπεριοχήν, κινεῖται δὲ καὶ ἑτέραν προαιρετικήν, καθ᾿ ἣν [καὶ] ἄλλοτε ἄλλα μέρη τοῦ οὐρανοῦ καταλαμβάνει. αὕτη δὲ ἡ κίνησις αὐτῶν σχολαιοτέρα ἐστὶ τῆς τοῦ κόσμου κινήσεως· δοκεῖ δὲ καὶ τὴν ἐναντίαν κινεῖσθαι τῷ οὐρανῷ, ὡς ἀπὸ τῆς δύσεως ἐπὶ τὴν ἀνατολὴν φερόμενα. τὰ μὲν οὖν πρῶτα αὐτῶν καλεῖται ἀπλανῆ, ταῦτα δὲ πλανώμενα, ἐπειδὴ ἄλλοτε ἐν ἄλλοις μέρεσι τοῦ κόσμου φαντάζεται. τὰ μὲν οὖν ἀπλανῆ ἀπεικάσειεν ἄν τις ἐπιβάταις ἐπὶ νεὼς φερομένοις, ἐν τόποις οἰκείοις κατὰ χώραν μένουσι, τὰ δὲ πλανώμενα τὴν ἐναντίαν τῇ νηῒ φερομένοις ἀνθρώποις ὡς ἐπὶ τὴν πρύμναν ἀπὸ τῶν κατὰ τὴν πρώραν τόπων, ταύτης τῆς κινήσεως σχολαιοτέρας γινομένης. εἰκασθείη δ᾿ ἂν καὶ μύρμηξιν ἐπὶ κεραμεικοῦ τροχοῦ τὴν ἐναντίαν τῷ τροχῷ προαιρετικῶς ἕρπουσιν.
3. Diels/Kranz, Fragmente i, 93: καὶ οἱ μὲν μυλοειδῶς, οἱ δὲ τροχοῦ δίκην περιδινεισθαι, sc. τὸν κόσμον. Theodoretus, aff. cur. iv, 16 (Scholten)
4. Ho Peng Yoke, Li, Qi and Shu, 127: ‘Both the sun and the moon move towards the right, and at the same time they have to follow the heavens, which rotate towards the left. Hence, although in reality both the sun and the moon are moving eastwards, they are being dragged along by (the rotation of the heavens) so that they appear to set in the west. This is analogous to an ant crawling on a mill-stone, such that while the millstone is rotating towards the left (clockwise), the ant is attempting to move to the right (anti-clockwise). But the rotation of the mill-stone is much faster than the motion of the ant. It can be seen that the ant is compelled to follow the motion of the mill-stone, and that apparently it is moving towards the left (clockwise).’
   Mijn bovenstaande vertaling is vanuit dit Engels. Patrick Huang uit Londen stuurde mij de originele Chinese tekst. Ik kan hem zelf niet lezen, maar een van mijn lezers misschien wel: 又《周髀》家云：「天圓如張蓋，地方如棋局。#天旁轉如推磨而左行，日月右行，隨天左轉，故日月實東行，而天牽之以西沒。譬之於蟻行磨石之上，磨左旋而蟻右去，磨疾而蟻遲，故不得不隨磨以左迴焉#。天形南高而北下，日出高，故見；日入下，故不見。天之居如倚蓋，故極在人北，是其證也。極在天之中，而今在人北，所以知天之形如倚蓋也。日朝出陽中，暮入陰中，陰氣暗冥，故沒不見也。夏時陽氣多，陰氣少，陽氣光明，與日同輝，故日出即見，無蔽之者，故夏日長也。冬天陰氣多，陽氣少，陰氣暗冥，掩日之光，雖出猶隱不見，故冬日短也。」

Bibliografie

• Cleomedes, Caelestia (Μετέωρα), de Teubner editie 1990 van het Grieks heb ik momenteel niet ter beschikking.
• Cleomedes’ Lectures on Astronomy. A Translation of The heavens. With an Introduction and Commentary by Alan C,. Bowen and Robert B. Todd, Berkely/Los Angeles/London (University of California Press) 2004. Bevat ook een boeiende inleiding en zeer lezenswaardige voetnoten bij bovenstaand fragment.
• Djibril ibn Nūḥ al-Anbārī, Kitāb al-iʿtibār fī al-malakūt: ik werk aan een uitgave uit de handschriften.
• Hermann Diels en Walther Kranz (uitg., vert.), Fragmente der Vorsokratiker, Griechisch und Deutsch, 3 dln., Zürich/Hildesheim 1951–52 (reprint 1989-90).
• Ho Peng Yoke, Li, Qi and Shu. An Introduction to Science and Civilization in China, Mineola NY (Dover) 1985.

[Dit stuk verscheen oorspronkelijk op de eigen blog van Wim Raven.]