[Volgens de propagandisten zou Rome in de vroege keizertijd een stad van marmer zijn geweest, maar de werkelijkheid was anders. Dit is het slot van een reeks over armoede en extreme armoede. Het eerste deel was hier.]

Slavernij en sociale mobiliteit

Dwars door de bevolking van Rome liep een onderscheid tussen vrije en onvrije mensen. Onder meer vanuit de juridische geschriften hebben we een vrij scherp beeld van de positie van de servi. Hun onvrijheid had als voordeel dat er iemand naar hen omkeek. Hoog­opgeleide slaven leidden vermoedelijk een redelijk comfortabel leven, bijvoorbeeld als arts of onderwijzer. Sommigen van hen hielden er zélf slaven op na; getrapte slavernij dus. Het gros zal uitgebuit zijn en als voetveeg behandeld. Veelzeggend is dat deurwachten soms vastgeketend werden. Er zijn daarentegen ook voorbeelden van slaven die liefdevol bijgezet werden in het familiegraf.

In dit artikel kijken we naar de sociale stratificatie. Toch is het goed om te beseffen dat de Romeinse samenleving zich kenmerkte door mogelijkheden voor sociale mobiliteit. Het beste voorbeeld leveren vrijgelaten slaven. Zij werden ook tot het plebs gerekend, het plebs pileata. De beter geschoolden kregen de kans om met eigen handelsactiviteiten of in staatsdienst schathemelrijk te worden. Hiervan zijn talrijke voorbeelden van overgeleverd. Met Trimalchio, uit de pen van Petronius, als fictief icoon.

Hygiëne en gezondheid in Rome

Hoe waren de hygiënische omstandigheden in de stad van marmer? De reststromen van circa één miljoen mensen en hun dierschare, veroorzaakten een penetrante stank en zwermen vliegen. Toegegeven, er was riolering. Alleen waren de huizen en appartementencomplexen hier niet op aangesloten. Archeologen heeft dit lange tijd verbaasd. Tot men begreep dat een aansluiting op het riool het gevaar van rioolgas met zich meebracht – en van naar binnen klauterende ratten. Tel daarbij op het risico van een hoge waterstand in de Tiber, met als gevolg dat het effluent van richting kon veranderen. Bij gebrek aan een rioolaansluiting deden de straten dienst als open riolen. Wie ooit in Pompeii is geweest, herinnert zich de ‘stepping stones’ die mensen ooit behulpzaam waren om de straat over te steken. Die zullen er in Rome ook geweest zijn.

Zeker, er waren openbare toiletten, maar voor het gebruik daarvan moest men betalen. Veel armoedzaaiers zullen eerder een donker steegje of een boom hebben opgezocht. Vaste bestanddelen van de ontlasting werden trouwens gezien als waardevolle meststoffen. Die werden per tonnetje afgevoerd naar de randen van de stad, waar de tuinbouw zich er over ontfermde. Onnodig om te zeggen dat deze voorloper van de circulaire economie hierdoor heel wat besmettelijke ziekten verspreidde.

Maar de badhuizen dan? Die bewezen de persoonlijke hygiëne toch een dienst? Dat is de vraag. Zieken kregen het advies om vooral veel te baden. Het water in de warme baden werd niet continu ververst. Besmettelijke ziektes tierden dan ook welig in het oude Rome: pest, cholera, malaria, dysenterie, tyfus, tuberculose, influenza, lepra, maag- en darmontstekingen, hepatitis en Ziekte van Weil. De lijst is niet compleet. Bij gebrek aan antibiotica kon een infectie van huid of longen fatale gevolgen hebben. Voeg daarbij de verschillende soorten voedselvergiftiging, zoals veroorzaakt door salmonella. Mensen liepen parasitaire wormen op en seksueel overdraagbare ziektes. Je kon rachitis ontwikkelen, of een andere ziekte als gevolg van een onevenwichtige voeding. Veel voorkomend was vergiftiging door loodoxiden, onder meer uit kookpannen.

Tot slot

Het monster Rome verslond kinderen en volwassenen. De straatarmen en berooiden het meest. Ondanks een negatief geboortesaldo bleef de bevolking groeien door de toestroom van nieuwe slaven en gelukszoekers van buiten. Voor het plebs frumentaria was het bestaan, steun van de overheid ten spijt, karig en hard. Voor het plebs sordida was overleven het hoogst haalbare. Gebrek aan de meest elementaire levensbehoeften, honger, onwetendheid, ziekte, geweld, overstroming, instortingsgevaar en brand eisten voortdurend hun tol. Harris 2010 komt tot een ontnuchterende slotsom:

It is occasionally claimed that doles and patronage effectively took the edge off Roman poverty, but recent work has shown the essential falseness of this view. (noot 1)

Het leven van de eenvoudige lieden stond ver af van luxe en decadentie. En niet iedereen vond zijn geluk in de stad van marmer.

Noot

1. V. Harris, Rome’s Imperial Economy: Twelve Essays (2010) 51.

Literatuur

• Atkins, M. en R. Osborne (eds), 2006. Poverty in the Roman World. Cambridge: Cambridge University Press.
• Berchem, D. van, 1939. Les distributions de blé et d’argent a la plèbe romaine sous l’empire. PhD thesis University of Geneva. Genève: Georg & Cie S.A.
• Harris, W.V., 2010. Rome’s Imperial Economy: Twelve Essays. Oxford: Oxford University Press, hoofdstuk 2, Poverty and Destitution in the Roman Empire, gelezen als de ongecorrigeerde proef die op internet is te vinden.
• MacMullen, R., 1974. Roman Social Relations, 50 B.C. to A.D. 284. New Haven/London: Yale University Press.
• Purcell, N., 1992. The city of Rome and the plebs urbana in the late Republic, in J.A. Crook, A. Lintott en E. Rawson (eds), The Cambridge Ancient History, Volume IX, Cambridge: Cambridge University Press, 644-688.
• Scobie, A., 1986. Slums, Sanitation, and Mortality in the Roman World. Klio 68 (2), 399-433.
• Whittaker, C.R., 1993. The Poor, in A. Giardina (ed), The Romans. Chicago, University of Chicago Press, 272-299 [vertaling van Italiaans origineel uit 1989].
• Yavetz, Z., 1969. Plebs and Princeps. Oxford: Clarendon Press.

[Oorspronkelijk door Dirk-Jan de Vink gepubliceerd op de beëindigde website Grondslagen.net.]