Ik heb al meer geblogd over de moeilijkheden van het vertalen van tweeduizend jaar oude teksten. De Bijbel, waarvan iedereen wel ruwweg weet wat erin staat, komt dan goed van pas. Je kunt aan de hand van bijbelse voorbeelden menig punt illustreren dat ook voor andere teksten opgaat, zoals het gebruik van een leenwoord in de te vertalen tekst of geografische complicaties.

Hoewel ik me beroepshalve niet primair bezighoud met het vertalen van Bijbelteksten, volg ik discussies over het vertalen van het heilige boek met belangstelling. Ik was daarom blij met het boek dat Karel Deurloo en Nico ter Linden hebben gewijd aan de Nieuwe Bijbelvertaling, Het luistert nauw (2008). Ze leggen in de eerste hoofdstukken enkele vertaalproblemen uit en illustreren die vervolgens aan de hand van talloze voorbeelden. Een leerzaam boek, dat u moet lezen als u geïnteresseerd bent in de vertaling van oeroude teksten, bijbels of niet.

Eén voorbeeld is echter bizar. Het gaat om Matteüs 27.27, waarin de titel van de gouverneur van Judea wordt vertaald als “prefect”. Dat mag niet, vinden Deurloo en Ter Linden. Hun argument is dat de Romeinse historicus Tacitus de titel van Pontius Pilatus weergeeft als procurator. Ze noemen de passage niet, maar het gaat om Annalen, 15.44.

Tja.

Het door Matteüs gebruikte Griekse woord hegemon betekent niets meer dan “leider” of “commandant”. De Grieken gebruikten deze aanduiding om verschillende Latijnse termen weer te geven, zoals het militaire praefectus en de fiscalistenterm procurator. Ook andere Romeinse bestuurstermen, zoals proconsul (gouverneur), werden in het Grieks weergegeven met hegemon. Het Grieks staat allerlei vertalingen toe.

Dus ook “prefect”, de titel die Pontius Pilatus voerde. Dat weten we uit een inscriptie die een halve eeuw geleden is gevonden in Caesarea, de hoofdstad van de Romeinse provincie Judea. Elke toerist kent haar, want ze staat nogal prominent in het Israel Museum en er is een replica op een opvallende plek in Caesarea. De gouverneur noemt zichzelf daarin praefectus, en als Tacitus hem procurator noemt, gebruikt hij een titel die pas later in zwang is geraakt.

Er zijn twee mogelijkheden. Óf Deurloo en Ter Linden weten niet dat Tacitus zich vergist, of ze weten het wel.

Ik denk dat we de eerste mogelijkheid kunnen uitsluiten. Niet alleen is het onaannemelijk dat Deurloo en Ter Linden de inscriptie niet zelf hebben gezien, het is geheel ondenkbaar dat ze Tacitus citeren zonder even te hebben gekeken wat moderne onderzoekers erover te melden hebben. Elke eerstejaarsstudent is ervan op de hoogte dat je geen enkele antieke tekst mag lezen zonder het commentaar er naast te hebben.

Maar is dan de tweede verklaring de juiste? Weten ze wél dat Tacitus een anachronisme gebruikt, maar willen ze de Nieuwe Bijbelvertaling in diskrediet brengen? Het kan zijn. Zo wordt namelijk wel begrijpelijk waarom ze niet aangeven wélke Tacituspassage ze aanhalen: dan kan immers iedereen een commentaar erop naslaan en zien dat de NBV-mensen gewoon gelijk hadden. Toch vind ik dat ook wat moeilijk te geloven, want het past niet goed bij de rest van het boek.

Is er sprake van een fout die zelfs een eerstejaarsstudent niet meer maakt of is er sprake van kwaad opzet? Ik kan het allebei niet geloven. Ik weet niet goed wat ik hiervan moet denken, behalve dan dat “prefect” een uitstekende vertaling is.