Er was gisteren een vraag over de Tempelreiniging, het moment waarop Jezus in woede ontstak en de geldwisselaars van het tempelplein afranselde. Voor wie wil weten of het verhaal voldoet aan de authenticiteitscriteria: het is tweemaal geattesteerd (Marcus en Johannes) en ook het criterium van de gêne is van toepassing. De gebeurtenis, die volgens Marcus plaatsvond kort voor Jezus’ arrestatie, is door Johannes namelijk zo ver mogelijk daarvan weg gehaald: de vierde evangelist plaatst het voorval helemaal aan het begin van zijn verhaal, om de lezer niet op het idee te brengen dat Jezus werd gearresteerd wegens ordeverstoring.
Trof Jezus “de hogepriesters en hun onmiddellijke omgeving regelrecht in de portemonnee”, zoals geopperd? Reken maar. Er zijn meer bronnen waaruit blijkt dat er nogal wat aan de strijkstok bleef hangen. Een tijdgenoot van Jezus, de schrijver van het Testament van Mozes, meent dat in de tijd na koning Herodes een doodzieke groep goddelozen de mensen zou afpersen en desondanks de euvele moed had reinheidswetten te bespreken. De farizese leraar Simeon voer uit tegen de tarieven voor een offer: een goudstuk voor een stel duiven. Met zijn protest bereikte hij dat de vogels voortaan een sestertius kostten, één procent van wat oorspronkelijk was gevraagd. Dat zo’n prijsverlaging mogelijk was, suggereert dat de priesters vette winsten maakten.
Er is echter meer te zeggen. Antropologen, historici en andere sociaal-wetenschappers hebben vrij veel onderzoek gedaan naar boerensamenlevingen. Ook boerenutopieën zijn goed bekend. Boeren verlangen eigenlijk altijd naar een samenleving zonder tussenpersonen. Dat vergt wat toelichting.
In historische samenlevingen bestaan altijd patronagenetwerken waarin de machtelozen, zoals keuterboeren en dagloners, zich onder bescherming van een machtiger iemand plaatsen. Een boer uit Galilea zoekt dus een rijke man in het dorp. Die heeft op zijn beurt een beschermer ergens in de Judese elite en die hogere beschermer kent een senator. Theoretisch kon een boer met een probleem dus via-via-via de hulp inroepen van de keizer zelf. In de praktijk gebeurde dit vanzelfsprekend nooit en daarom is het niet zo vreemd dat in vrijwel alle boerensamenlevingen de boeren ervan dromen dat zij rechtstreeks contact hebben met de vorst. Die zou dan, geconfronteerd met de terechte grieven van zijn eerlijke en trouwe onderdanen, recht zetten wat scheef was en het eigenbelang van de tussenpersonen bestraffen.
Wat een Galilese boer in religieuze zin verwachtte, was een religie zonder tussenpersonen. De relatie tussen gelovige en God liep niet via de tempel en de priesters, maar was een rechtstreekse. Jezus duidde God aan als abba, “vader”, en dat is dus een relatie zonder tussenpersoon. Als Jezus de tempelwisselaars aanviel, zal dat zeker door de tempelautoriteiten zijn uitgelegd als aanval op de financiën, maar vanuit Jezus’ perspectief was het een aanval op een corrupte tempel, die de gelovige niet dichter bij God bracht maar die juist een obstakel vormde.
Maar als religies al (duizenden) jaren via tussenpersonen liep, bijvoorbeeld een priesterklasse, wat maakte dan deze specifieke generatie Galisese boeren -zowel qua tijd als locatie- rijp voor een ‘directe relatie religie’?
Waarom zien we dat niet, zeg, duizend jaar eerder of later… of, stel, bij de Germanen in plaats van in Judea?
(ik reken de monotheïstische poging van Achnaton niet tot hetzelfde fenomeen, aangezien dat mij – hoe weinig ik er ook van weet – veel meer als een ’top-down’ (jeukwoord) religie overkomt, dan een uiting van een onder de bevolking levende wens)
Waarom drong het besef door dat slavernij niet door de beugel kan, is net zo’n vraag. Het antwoord is dat de tijd er rijp voor was.
De mensheid maakt een ontwikkelingsproces door naar volwassenheid. Het is een proces van bevrijding.
Wie ore heeft, die hore.
Daarvoor (afkeer van slavernij) zijn vele factoren aanwijsbaar, veelal geworteld in de Verlichtings-idealen; mijn vraag is dan ook wat de specifieke factoren waren in Judea?
Overigens is de idee van een ‘lijn’ in de geschiedenis gedateerd.
Uw vraag is gebaseerd op de aanname dat de Galilese boeren in de eerste helft van de Eerste Eeuw de eersten waren die een directe relatie met hun god zochten. Waar is die aanname op gebaseerd? Afwezigheid van bewijs is in dit geval geen bewijs van afwezigheid.
Misschien stelt u dus de verkeerde vraag. We weten het (weer eens) niet.
Nee hoor, die aanname maak ik niet.
Altijd zijn er individuen die hun tijd vooruit zijn en altijd zijn er mensen die het talent voor dergelijke inzichten niet hebben.
En dan zijn er ook nog de ideologisch verdwaasden, zij die zichzelf belemmeren.
Verkeerde vraag?
Als er al verkeerde vragen zijn, dan gaat dat oordeel hier niet op. Ik gaf een antwoord. Jeroen stelde vragen.
Frank B beantwoordde Jeroen, niet U. Let op de inspringing.
Klopt. De vergissing is echter gemakkelijk gemaakt.
Niet de eerste die dit dachten, dat is uiteraard een futiele vraag, maar wel de eersten bij wie dit tot religieuze en maatschappelijke veranderingen leiden…waarom nu juist daar en toen ?
Niet slechts het vaststellen van het feit voldoet, maar het verklaren ervan.
Soms is verklaren niet mogelijk. Soms is de verklaring niet meer dan het vaststellen van het feit, omdat het dom toeval is. Geen idee hoe het met deze specifieke generatie Galisese boeren zit.
Overigens is dit wel een uitstekende vraag.
We weten alleen dat de OFFICIËLE religie via tussenpersonen liep. Die is niet onbelangrijk, maar het zou verkeerd zijn Gods grondpersoneel te beschouwen als representatief voor de gehele geloofspraktijk. Mensen trekken hun eigen plan en trekken zich weinig of veel aan van zelfbenoemde autoriteiten. Het toenmalige jodendom is zo interessant omdat de pluriformiteit is gedocumenteerd.
Was dat niet de tempel die “ze” nu graag willen herbouwen?
Yup. Dat zou dan, afhankelijke van de telling, de derde of vierde tempel zijn. Het reform-jodendom heeft destijds de ambitie de tempel te herbouwen afgewezen maar het idee circuleert nog.
Jezus beleefde niet alleen in godsdienstige zin een relatie zonder tussenpersoon. Hij leefde ook een rechtstreekse relatie met hemzelf, de gedoodverfde Koning der Joden, voor.
“m de lezer niet op het idee te brengen”
Arme Johannes. Hij is volledig in zijn opzet mislukt.
“De farizese leraar Simeon voer uit tegen de tarieven voor een offer”
Dit vind ik nou leuk. Jezus en een farizeeër die aan dezelfde kant staan.
“de boeren ervan dromen dat zij rechtstreeks contact hebben met de vorst”
Een prachtige gelegenheid voor een ouderwetse Godwin. In een beruchte periode hadden aardig wat Duitsers het hier ook over.
“maar vanuit Jezus’ perspectief was het een aanval op een corrupte tempel”
De religieuze autoritetein zullen hun financiele belangen ongetwijfeld theologisch hebben goedgepraat. Dat doen ze altijd. Uiteraard hebben seculiere autoriteiten hun eigen versies ontwikkeld.
Plus ca change, plus c’est la meme chose.
Een goudstuk voor een paar duiven is nieuw voor me. Want die duiven kun je ook van huis meenemen. Ik ken het verhaal dat er geofferd moest worden met een bepaalde munt, die echter dlor de komst van de Romeinen niet meer geslagen mocht worden. Ze werden steeds schaarser. Na het offeren verkochten de priesters die oude munten weer aan de geldwisselaars, en zo voort,
Naar mijn weten betekent Abba meer “pappa” dan vader. Dat benadrukt noch de directe band met God.
Dat van “pappa” is geopperd door de Duitse oudheidkundige Jeremias maar het schijnt niet waar te zijn. Sympathiek idee, dat wel.
Er is inderdaad geen enkele reden het Arameese ‘abba’ op te vatten als ‘papa’, dus als de aanspreekvorm die een kind gebruikt. ‘Abba’ is het gewone woord voor ‘vader’, en juist verre van kinderlijk: veeleer plechtig en verantwoordelijk. Jeremias is dan ook later op zijn opvatting teruggekomen.
Ik had ergens gelezen, weet niet direct meer waar, dat je niet met Romeinse munten mocht betalen. Je moest dus je Romeins geld wisselen, en dat was een bron van inkomsten voor de hogepriesters. Is daar iets van aan?
Je moest betalen met Tyrische sjekels.
Geweldig. Direct contact met de keizer, of met god, zou alles in orde maken. Als de Führer/ vadertje Stalin… dat zou weten. Naïef, soort magisch denken. Niet enkel bij landbouwers hoor: denk aan het einde van de Havelaar: Douwes Dekker richt zich rechtstreeks tot de vorst.
Waar ik woon zeggen de mensen dan: mon cul!
Een religie zonder tussenpersonen, dat klinkt wel heel protestants hoor… Zou dit niet iets genuanceerder liggen? Bijvoorbeeld dat men niets tegen de tempel had, maar wel tegen tussenpersonen die hun positie probeerden uit te buiten.
In de commentaar van Hartwig Thyen op Johannes (HNT 2005) wordt verwezen naar een artikel van V. Epstein uit 1964, ‘The Historicity of the Gospel Account of the Cleansing of the Temple’. Ook R. Brown volgde dit artikel in zijn commentaar. Volgens Epstein was handel binnen het tempelcomplex een innovatie van Kajafas die het Sanhedrin, dat juist was uitgeweken uit de tempel naar een plek van kennelijk bevriende handelaren, een hak wilde zetten. Het is de vraag in hoeverre deze reconstructie klopt, maar het zou erop kunnen wijzen dat Jezus niet alleen stond in zijn opvatting dat deze handel de heiligheid van de tempel aantastte.
“dat klinkt wel heel protestants hoor”
Waarom zouden de protestanten in dit opzicht origineel zijn?
Kunnen de zaken evengoed genuanceerder liggen.
Ik moet ineens aan de Katharen denken; ook al zo’n beweging die kerk en priesters wilde omzeilen. Volgens mij is dat juist de meest natuurlijke vorm van geloven: een groep mensen deelt een bepaald geloof en geeft daar op een bepaalde manier uiting aan. Figuren die de baas willen spelen en regels gaan opleggen komen pas later.
“juist de meest natuurlijke vorm van geloven”
Daar laat ik me niet over uit. Zolang ik mijn eigen ongelovige gangetje kan gaan, ze geen wetenschappelijke flauwekul uitkramen (wat, het zij maar weer eens gezegd, geen religieus privilege is) en ook overigens geen schade aanrichten vind ik het allemaal prima.
“Figuren die de baas willen spelen en regels gaan opleggen komen pas later.”
Nee, er zijn talrijke voorbeelden van religieuze bewegingen die beginnen met zulke figuren. Zij hebben een zekere aantrekkingskracht op bepaalde mensen – charisma heet dat – en gebruiken het om vanaf het begin de baas te spelen en regels op te leggen.
Ja, maar de profeten die je bedoelt, baseren zich bijna altijd op een geloof dat al bestaat en geven daar een eigen draai aan, vaak met een idee van een eindoordeel en zo. Klinkt als een goede omschrijving van Jezus. De enige die ik kan verzinnen die helemaal op eigen houtje een nieuw geloof stichtte, is Mohammed.
Op eigen houtje? Ik meen me te herinneren dat Mohammed (delen van) het Oude en Nieuwe testament heeft gehoord of gelezen, naast vanzelfsprekend invloed van bestaande regionale tradities.
Het ligt voor de hand dat in traditionele samenlevingen keuterboertjes en dagloners de bescherming van een patroon zoeken. Maar die proberen te omzeilen door van een rechtstreeks contact met de vorst te dromen? Zij kennen hun plaats en riskeren het kleine beetje dat ze kunnen verliezen niet. Hoogstens zullen ze proberen vooruit te komen door zich te verbergen voor de overheid die alleen maar lasten en geen lusten brengt, of naar een machtigere patroon om te zien.
Streven naar rechtstreeks contact met de godheid staat daar geheel los van. García Márquez betuigt dat dat dat de gewoonste zaak van de wereld was in de traditionele boerensamenleving die hij kende uit zijn jeugd. Zij hadden geen dorpspastoor nodig, ze regelden hun zaken met de grote baas zelf wel -en wilden dat vooral zo houden.