In mijn vorige stukje introduceerde ik de theorie dat de antieke beschaving zou zijn ontstaan in zwart Afrika. Dat de mensheid is ontstaan in dat werelddeel, is een vrij gangbaar idee en dat er machtige “zwarte” koninkrijken zijn geweest, staat evenmin ter discussie. Wat wel discutabel is, is de bewering dat het oude Egypte moet worden gerekend tot de geschiedenis van zwart Afrika, zoals Cheikh Anta Diop meende te kunnen bewijzen, en dat de Griekse en Romeinse cultuur op de zwart-Egyptische beschaving voortbouwde.

Dit laatste is onder andere verdedigd door de vorig jaar overleden Martin Bernal. In Black Athena betoogt hij om te beginnen dat er een racistische bias is geweest in de westerse wetenschap, om vervolgens uit te pakken met een overstelpende hoeveelheid redenen waarom de Grieken aan zwart Egypte schatplichtig zijn geweest.

Voor de eerste van deze twee stellingen valt meer te zeggen dan prettig is om onder ogen te zien – althans voor iemand die, zoals ik, is opgeleid aan een Europese universiteit. Er zit echter wel een aanzienlijke kern van waarheid in. Een voorbeeld haal ik uit het boek Liefde, seks en tragedie van Simon Goldhill, een Britse classicus die werkelijk elk aspect van de Europese beschaving probeert terug te voeren tot het oude Griekenland. Op deze blog heb ik beschreven dat Goldhill schrijft dat onze ideeën over wat een goed menselijk lichaam is, op de Grieken teruggaan, maar dat hij nooit de vraag stelt of zij die ideeën wellicht hebben uit Egypte. Dat is toch curieus als je bedenkt dat kunstenaars ook daar hebben nagedacht over de ideale proporties en als je je herinnert dat de vroegste Griekse sculptuur is afgeleid van de Egyptische.

Goldhill staat in een achttiende-eeuwse Europese traditie die behelst dat alle beschaving stamt uit Griekenland en dat alles wat daaraan voorafgaat, barbaars was en mocht worden genegeerd. Goldhill staat ook niet alleen en dankzij soortgelijke publicaties was het voor Martin Bernal prijsschieten. Voeg toe dat er Griekse auteurs zijn die ontleningen aan Egypte vermelden, en je ziet waarom Black Athena door een groot publiek welwillend werd onthaald – ook aan de universiteit. Ik heb ooit een medewerker van de UvA moeten uitleggen welke fouten Bernal had gemaakt.

Het werd nog erger toen de universiteiten begonnen terug te schrijven. Er verscheen een bundel met artikelen, Black Athena Revisited, waarin Bernals ideeën werden weerlegd – en ik denk dat dit overtuigend gebeurde – maar waarin hem geen droit de réponse werd geboden. Zoiets is in elke discussie onbeschoft en is dat zeker als je als academisch collectief inhakt op één persoon, dus het was makkelijk voor Bernal om te poseren als slachtoffer van een malicieuze universiteit.

Door sommige lezers is dit uitgelegd als bewijs dat het instituut niet alleen rancuneus maar ook racistisch is. Zoals de vaste lezers van deze kleine blog weten, denk ik dat er inderdaad heel veel en heel terechte kritiek valt te leveren op de geesteswetenschappen, maar racisme is geen karaktertrek die ik in de huidige tijd herken.

Ondertussen klopt Bernals these net zo min als Diops idee dat de Egyptenaren zwart waren. Om de Griekse cultuur te typeren als een beschaving met wortels in Egypte, moet je enkele dingen bewijzen:

1. Dat er overeenkomsten zijn;
2. dat die niet kunnen worden verklaard door onafhankelijke ontwikkeling;
3. dat Egypte eerder was dan Griekenland;
4. dat er contact was tussen Egypte en Griekenland.

Zulk bewijs valt soms te leveren – de veerman van de doden, Charon, is een voorbeeld – maar als je wil aangeven dat het traditionele, door blanke mannen ontworpen beeld van de oude wereld wezenlijk onjuist is, dan moet je wel op de proppen komen met iets beters dan Charon of de oudste Griekse sculptuur. Bernal zoekt het in bulk, maar aantallen zijn eigenlijk niet zo belangrijk. Het moet niet gaan om uiterlijke vormen, maar om een structuur.

Je zult dus moeten aantonen dat minimaal één ontlening een wezenlijk aspect vormt van de cultuur van het gehele oude Griekenland – stad voor stad en eeuw na eeuw. Dat is lastig maar niet onmogelijk. We zijn bijvoorbeeld niet ver verwijderd van een bewijs dat Griekenland op wezenlijke punten schatplichtig is geweest aan Voor-Azië: de structuur van de Griekse stadstaat, die zeker een wezenskenmerk is van de Griekse cultuur, lijkt zeer sterk op de Fenicische. Alleen de tweede van de hierboven genoemde voorwaarden is momenteel nog discutabel.

Zo ongeveer zou een bewijs eruit moeten zijn. Diop en Bernal leveren het niet. Hun ideeën zijn onhoudbaar.

[Wordt vervolgd]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.