De Romeinse wereld was altijd bedreigd, of voelde zich bedreigd, door de bewoners van de omringende gebieden. De auteurs van onze bronnen besteden veel aandacht aan de conflicten en beschrijven de tegenstanders als de wildste barbaren. Zo heeft het idee kunnen ontstaan dat het altijd oorlog was, dat het Imperium Romanum ten onder ging toen de druk op de grenzen te groot werd en dat de wildste woestelingen de macht overnamen. De standaarduitdrukking is “Grote Volksverhuizingen” en bij mijn weten denkt alleen Mark Rutte nog dat het echt zo is gegaan.
De bronnen geven voldoende informatie om te zien dat het niet klopt. Als een van die verhuizende volken in de vijfde eeuw Catalonië bereikt en wordt aangevallen door een lokaal Romeins leger, blijkt de volledige stam te passen binnen de stadsmuren van één stad, Barcelona. Zo talrijk waren de barbaren dus niet. Trouwens, hoe barbaars waren die barbaren eigenlijk als we ze archeologisch niet kunnen onderscheiden van de Romeinen uit die tijd? Sterker nog: we weten dat weggelopen slaven en opstandige boeren zich graag aansloten bij zo’n migrantengroep, wat erop duidt dat die groepen etnisch niet zo homogeen waren als hun stamnamen suggereren. Als je tot slot ziet dat de leiders van de migranten carrière maakten binnen het Romeinse staatsapparaat, komt de vraag op wat het verschil was tussen een Romein en een Frank, Visigoot of Vandaal.
Desintegratie en consolidatie
Dat zij zich in de westelijke provincies dynastieën konden vestigen, kwam doordat het Romeinse staatsapparaat daar in de vijfde eeuw desintegreerde. De neergang van de steden, die al eerder was begonnen, en het onvermogen van de centrale overheid om een monetaire en belastbare economie in stand te houden, waren daarvan de diepste oorzaken. Daar waar steden, een geldeconomie en belastingen bleven bestaan, consolideerde het Romeinse Rijk zich. We noemen deze oostelijke gebieden gemakshalve Byzantium – en je ziet dat de koningen die in de zesde eeuw heersten in Tunesië, Spanje, Italië en Frankrijk zich aan dat Oost-Romeinse Rijk spiegelden.
De Byzantijnen en hun Germaanse imitatoren zetten ook de Romeinse grenspolitiek voort. Zoals de legioenen ooit de Franken hadden afgeslagen, zo sloegen de Franken, toen zij eenmaal heersten over Gallië, aanvallen af van de Avaren, een stam waarvan we alleen weten dat ze afkomstig was uit het oosten en etnisch even heterogeen was als eerdere naar het westen trekkende stammen.
De Avaren
De Avaren vestigden zich in een gebied buiten het machtsbereik van de Franken en de Byzantijnen: in Pannonië, waar tot dan toe de Gepiden hadden geheerst. Dat is ruwweg het westen van Hongarije. Het oostelijke deel veroverden ze er eveneens bij en in het zuiden werden Sirmium en Singidunum ingenomen, Sremska Mitrovica en Belgrado.
Kortom, een nieuwe elite nam de macht over in wat ooit Romeins gebied was geweest. Dit keer was er echter ook een echte aanpassing van de etnische samenstelling: allerlei Slavische volken migreerden nu naar het westen en trokken de grenzen van een nieuwe linguïstische en etnische kaart.
Mij duizelt het altijd, met al die stammen. De westelijke onthoud ik nog wel. Die zetten zo goed en kwaad als het ging – en naarmate de tijd verstreek was dat minder van het eerste en meer van het laatste – het staatsapparaat voort en garandeerden lange tijd een zekere stabiliteit. Maar Gepiden en Avaren, ik moet het altijd opzoeken. En dat geldt ook voor de diverse Slavische stammen. En waar in de grote familie van volken moet ik die volken plaatsen? De Bulgaren, waren dat Slaven of toch niet?
Als ik antwoorden zoek, vind ik tegenstrijdige antwoorden, wat voortkomt uit het fluïde karakter van die stammen. In het leger van de Avaren dienden mensen die een Turkse taal spraken maar ook mensen die de voorkeur gaven aan Germaans of Grieks. Zo’n heterogene groep was zo sterk als haar leider en die was weer zo sterk als zijn vermogen om zijn gevolg te belonen. Het was voor zo’n leider dus van vitaal belang om te beschikken over enorme hoeveelheden edelmetaal. Dat de Byzantijnen de stammen regelmatig afkochten, was meegenomen, maar handel was ook noodzakelijk.
Stamleiders en vazallen
Dat werpt een nogal ander licht op de eeuwige reeks in onze bronnen genoemde oorlogen: die vormen maar een deel van het verhaal. Als er oorlog uitbrak, ging het vooral om plundering, want het doel was niet per se verovering maar het verwerven van goud en zilver. Christopher Beckwith, wiens boek Empires of the Silk Road ik hier besprak, wijst erop dat veel van die plunderingtochten begonnen als de leider van een stam geen toegang meer had tot een handelsnetwerk.
Overleed de leider, dan werd hij groots begraven. Stierf iemand uit zijn gevolg, dan lieten de nabestaanden met een bijna even grootse uitvaart zien dat de overledene de koninklijke gunst had gehad. De bovenstaande hoorn, gevonden in Bócsa in oostelijk Hongarije en nu te zien in het Nationaal Museum in Boedapest, komt uit zo’n graf. De eigenaar was niet de Avaarse leider, de khagan, maar iemand uit diens gevolg.
[Dit was de 165e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Bulgaren waren ook heterogeen, en recente studies gaan er van uit dat deze groep mogelijk (net als nu meer gedacht word over Goten, Saksen, Franken, Beieren etc.) pas ontstonden langs op óp Romeins grondgebied uit een heterogene groep van externe stammen en de provinciaal-Romeinse burgerbevolking.
In de WO-methode die wij op school gebruiken is geschiedenis gruwelijk ondergewaardeerd. Het bronnenboek voor de leerlingen beperkt zich tot “Door de Germaanse invallen viel het Romeinse Rijk rond 500 uiteen.” Ik kan niet van anderen zeggen hoe ze dit in de klas brengen, maar ik vrees dat er, naast Mark Rutte, vast ook een heleboel leerkrachten lager onderwijs zijn die het beeld van barbaarse invallers en duistere middeleeuwen doorgeven.
We worden om de oren geslagen met bijscholingen over zorg, klashouden, ICT en muzische vorming, maar je vindt geen inhoudelijke bijscholingen over geschiedenis met nieuwe inzichten. Als een leerkracht hier minder in geïnteresseerd is en zich niet zelf bijschoolt (bijvoorbeeld via deze blog), dan is de kans erg groot dat verouderde schema’s alvast in de lagere school nog worden doorgegeven.
“Door de Germaanse invallen viel het Romeinse Rijk rond 500 uiteen.”
Een prachtig voorbeeld van correlatie is nog geen causatie. Ik draai dit met genoegen om:
“Doordat het Romeinse Rijk vanaf 400 CE geleidelijk uiteenviel werden vanaf toen de Germaanse invallen succesvol.”
Weten we meteen waarom het Romeinse Rijk in het oosten voortduurde – het viel niet uiteen.
Helemaal mee eens. Kennis moet ook steeds geijkt worden. Op basisscholen doet men meer aan bijscholing op het gebied van didactiek , pedagogiek en wat op dat moment de trend is . In de 40 jaar voor de klas heb ik tenminste nog nooit bijscholing gehad op inhoud bij de WOvakken.
Het verwondert mij ook niet gezien de bemoeienissen van (meestal) onwetende politici met het onderwijs.
In mijn eigen lagere school (in Vlaanderen) heb ik de vrij ernstige misvatting opgedaan dat de Eerste Wereldoorlog beslist werd door de Slag om de IJzer en dat de Duitsers daar massaal verdronken door een list met sluizen. En dat het Romeinse Rijk genekt is door Germaanse migratie is ook mij bijgebracht in de lessen Latijn in het secundair.
De volgende die dat met droge ogen beweert moet u voorhouden dat het Romeinse Rijk in 1204 genekt werd door Franken en Venetiërs, maar om zeep geholpen door Mehmet II in 1453. Grote kans dat u zich kunt amuseren met een reactive vol incoherent gesputter.
Wordt de rol van Napoleon in de ondergang van het Romeinse Rijk weer vergeten?
“De westelijke onthoud ik nog wel”
Ik niet. Ja, de vijf bekende stammen, de Franken, Oost- en Westgoten, Vandalen en Lombarden lukken nog wel; op een goede dag de Boergondiërs ook. De rest: allemaal één pot nat, vooral omdat de politieke desintegratie een paar eeuwen voortduurde, totdat de Vikingen en Noormannen zo vriendelijk waren niet langer de boel plat te branden. Laten we wel wezen, de Franken slaagden er ook alleen maar door puur geluk in continuïteit voort te brengen.
De enige zinvolle definitie van Duistere Eeuwen is een (interim) periode waarvan geen geschreven bronnen zijn, maar wel ervoor en erna. Dat is van toepassing op de Nederlanden en Engeland zo tussen 400 en 550 CE en opmerkelijk genoeg op Griekenland tussen Homeros en Thales. Andere definities werken domweg niet.
Hoe kun je de Saksen nou vergeten!
En dan moet je ook nog horen dat de Lombarden er eigenlijk niets mee te maken hebben omdat ze pas later aan kwamen huppelen.
De laatste Romeinse keizer was volgens mij Mussolini, vorige eeuw. Berlusconi deed deze eeuw nog een poging het Rijk te verenigen , maar ging aan decadentie ten onder, zoals vele van zijn voorgangers. (Uit: De geschiedenis volgens Maurits Aurelius)
Die vergelijking met Berlusconi zou je eigenlijk eens helemaal uit moeten werken. Ook een leuk onderwerp voor een film.