Ik heb de laatste tijd geblogd over antieke rivieren en rond vandaag en morgen af met de grootste van de oude wereld: de Nijl. Enigszins afhankelijk van de wijze waarop je de lengte berekent, is de 6850 kilometer lange stroom de langste rivier op deze planeet of de langste na de Amazone. Als je kijkt naar het afwateringsgebied, heel noordoostelijk Afrika dus, hoeft de Nijl alleen de Amazone en de Congo voor zich te laten.

Noordelijk Afrika bestaat grotendeels uit de onherbergzame Sahara. Als de Nijl geen vruchtbare corridor zou bieden door deze dorre zone, zou het vrijwel onmogelijk zijn om te reizen vanuit Sub-Saharisch Afrika naar het Middellandse Zeegebied of het Nabije Oosten. De Nijl is daarom een cruciale verbindingsweg en dat maakt het verleden van Nubië en Egypte tot het collectieve verleden van de gehele mensheid.

Bronnen

Dat de bronnen van de Nijl ergens in of bij de grote meren van Centraal-Afrika liggen, was al bekend in de Oudheid. De kaart van Afrika in de Geografie van Ptolemaios van Alexandrië is voldoende duidelijk. Het was echter pas in de negentiende eeuw (voor het goede begrip: ná Christus) dat Europese ontdekkingsreizigers de bovenloop van de rivier konden onderzoeken. Ik noemde de achttiende-eeuwse Schotse ontdekkingsreiziger James Bruce al eens, die op de terugreis ook 1 Henoch meenam.

De Nijl ontstaat eigenlijk pas in Khartoum, waar twee rivieren samen komen.

• De Witte Nijl stroomt vanuit het Victoriameer door de enorme moeraszone die bekendstaat als de Sudd naar het noorden vanuit het Victoriameer (tussen het huidige Oeganda, Kenia en Tanzania). Deze route is ooit door twee Romeinse officieren verkend.
• De Blauwe Nijl zijn bron heeft in het Tanameer (in het hoogland van het huidige Ethiopië). De Grieken en Romeinen spraken van de Maanbergen.

Vanaf Khartoum stroomt de Nijl naar het noorden en bereikt even voor de Nubische hoofdstad Meroë de zuidelijkste van enkele stroomversnellingen: het zesde cataract.

De Nijl in Nubië

Voorbij Meroë stroomt de Atbarah uit in de Nijl. Ook deze rivier heeft zijn oorsprong bij het Tanameer, dus vlakbij de bron van de Blauwe Nijl. Na het vijfde cataract stroomt de Nijl in een wijde boog naar het zuidwesten en bereikt, na het vierde cataract, een oudere Nubische hoofdstad: Napata. Hier lag de Gebel Barkal, de heilige berg van de Nubiërs.

De Nijl buigt naar het noordwesten en noorden, en passeert het derde cataract en het eiland Sai. Na het tweede cataract bereikt de Nijl het huidige Egypte. Bij het eerste cataract lag de stad Syene, precies op de Kreeftskeerkring. Dit gebied, dat in de Oudheid tot Nubië werd gerekend, is sterk veranderd na de bouw van de Aswandam.

De Nijl in Egypte

Het water van de Nijl blijft in noordelijke richting stromen, langs de hoofdstad van Boven-Egypte, Thebe. Na nog wat bochten ter hoogte van Naqada, Koptos en Abydos, bereikt het Nijlwater de andere hoofdstad van Egypte, Memfis. “Hoofdstad” is in beide gevallen eigenlijk niet het goede woord. Het gaat om uitgestrekte zones waar tempels, paleizen en graven waren. Thebe bestaat uit Luxor, Karnak, de Vallei der Koningen en Deir el-Medina. Memfis strekt zich over een afstand van dertig kilometer uit van Saqqara via de piramiden van Giza, een tempel van Ptah en Cairo uit tot Heliopolis. (Cairo heette in de Romeinse tijd overigens Babylon. Verwarrend.)

Ten zuidwesten van Memfis ligt de Fayyum: een vruchtbaar gebied rond een meer gevuld met zoet Nijlwater. Een tweede, gekanaliseerde waterloop verbond de rivier met dit meer. Hier ligt Oxyrhynchos, beroemd om een half miljoen papyri.

De Delta

Voorbij Memfis begint de beroemde Nijldelta. De rivier mondde in de Oudheid in de Middellandse Zee uit via zeven takken. Alexandrië ligt aan de monding van de meest westelijke tak, de Kanopische monding. De andere takken waren (van west naar oost):

• De Bolbitinische monding, ook wel bekend als de tak van Rosetta (van de beroemde steen).
• De Sebennytische monding.
• De Fatmetische monding, ook wel bekend als de tak van Damietta (ooit het doelwit van de Kruisvaarders).
• De Mendesische monding.
• De Tanitische monding.
• De Pelusiaanse monding, min of meer bij het begin van het huidige Suezkanaal.

In prehistorische tijden was er vermoedelijk nog een achtste tak, die de Delta verbond met de Rode Zee. Als dat inderdaad zo is, is deze verzand. Het staat echter vast dat latere heersers, zoals Ramses II, hier een kanaal hebben laten graven.

Volgens een beroemde anekdote van de Griekse onderzoeker Herodotos gaf farao Necho I (r.610-595) opdracht tot de aanleg van deze verbinding, maar werd het kanaal pas een eeuw later voltooid door de Perzische koning Darius I de Grote. Dit wordt bevestigd door een bij Chalouf gevonden stele met een Perzische inscriptie. Het kanaal bestond nog in de Romeinse tijd.

[Wordt vervolgd]