Onlangs legde Eduard Alofs op deze plaats uit waarom een zilveren schaal uit het Museum van Azerbeidzjan in Tabriz, gemaakt in Sassanidisch Perzië, vrijwel zeker een vervalsing is. Vandaag een al even dubieus voorwerp, dat ik onlangs fotografeerde in het Musée Saint-Rémi in Reims: een charmant beeldje van de god Mercurius.

Zulke beeldjes waren populair in het oude Gallië. Julius Caesar schrijft al dat de Galliërs van alle goden vooral Mercurius vereerden, een god die de handel en reizigers beschermde en de ambachten had uitgevonden. De Romeinse generaal moet hier verwijzen naar de Keltische godheid Lug, die we ook kennen van afbeeldingen waarop hij drie gezichten heeft – alleen al in het museum van Reims zag ik er vijf of zes (zoals deze). Mercurius duikt ook op in tientallen inscripties. Ik telde in deze databank niet minder dan 493 exemplaren uit de zes Gallische provincies, met een opmerkelijke concentratie in het gebied tussen Reims en Rijn.

Kortom, in Gallië is een afbeelding van Mercurius-Lug op zich niet zo heel bijzonder. Het beeldje hierboven trok echter mijn aandacht omdat het zo perfect bewaard was gebleven en omdat ik het erg elegant vond. Toen ik thuis mijn foto’s bekeek, begon ik echter te aarzelen. Het was te mooi om echt te zijn. De museale toelichting bracht me niet veel verder: ze kwam erop neer dat het voorwerp in de jaren dertig was verworven en stamde uit de tweede eeuw. En dat was dat.

Ik had al een stukje in gedachten waarin ik de vraag wilde opwerpen of het voorwerp wel echt zou zijn, toen het antwoord me op een presenteerblaadje werd aangeboden. Ik sprak afgelopen week namelijk twee mensen die het allebei konden weten: Eric Moormann en Vladimir Stissi, die allebei archeologie doceren, de een aan de Radbouduniversiteit in Nijmegen en de ander aan de Universiteit van Amsterdam. Beide hoogleraren waren er snel klaar mee. Afgaande op de foto die ik ze toe mailde – wat natuurlijk niet hetzelfde is als het eigenlijke voorwerp – hadden ze allebei het vermoeden dat het beeldje niet echt was.

Stissi noemde het hoofd, de afwerking van de basis, de handen, de zetel en de houding, die hem trof als vreemd. “Het gietwerk oogt ook nogal slordig,” gaf hij aan, maar “dat kan ook corrosie en slecht schoonmaken zijn, en is niet per definitie niet-oud.” Moormann wijst eveneens op het hoofd, dat te modern is. De figuur is verder “te mollig, soft, vlezig” terwijl het afbeelden van schaamhaar zeker niet antiek is.

Dit is niet de plek om de banvloek “vals!” te declameren. Zoals gezegd: eigenlijk moet je het voorwerp echt even in handen hebben gehad en liefst zou je ook resultaten hebben uit het lab. Ook specialisten kunnen immers worden misleid door een eerste indruk. Maar net als de zilveren schaal uit Tabriz is de Mercurius uit Reims toch enigszins verdacht.

Nog twee opmerkingen. Ten eerste: ik verwijs nog even naar mijn stukje van twee weken geleden, toen ik erop wees dat het denkbaar is dat in onze musea voorwerpen liggen waarvan we op gezag van eerdere generaties conservatoren aannemen dat ze authentiek zijn, maar die moderne tests in het laboratorium niet overleven. Toen ik dat schreef, dacht ik vooral aan papyri en inscripties, omdat niemand nog naar de originelen omziet zo snel er een teksteditie is. Zo kunnen vervalsingen deel gaan uitmaken van het corpus aan data waarop we onze kennis van de oude wereld baseren en daarom zou een meta-analyse weleens heel erg nuttig kunnen zijn. Ik had niet verwacht dat we zo snel twee stukken edelsmeedwerk zouden bespreken.

Tweede opmerking: bij beide voorwerpen had ik een gevoel dat er iets niet in de haak was. In Tabriz heb ik me door de vriendelijke museummedewerkster laten overtuigen en de foto zou nog altijd op de Livius.org-website hebben gestaan als Eduard Alofs me niet op mijn ongelijk had gewezen. In Reims zou ik niet hebben kunnen benoemen wát me wantrouwig maakte. Het expliciet maken van de criteria, om zo controleerbaar te kunnen uitleggen waarom iets echt is of niet, dat is waar kunstliefhebberij eindigt en kunstgeschiedenis als wetenschap begint.

[Dit was de 234e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.