Als we Marcus 15.25 mogen geloven, werd Jezus tijdens het derde uur gekruisigd, dat wil zeggen rond een uur of negen in de ochtend. Johannes 19.14 corrigeert het: het gebeurde rond het zesde uur, rond het middaguur. Beide auteurs vermelden waarom Pilatus Jezus ter dood veroordeelde: hij was “Koning der Joden”. Als Jezus deze titel inderdaad heeft gedragen, had hij zich schuldig gemaakt aan wat ooit perduellio had geheten, “hoogverraad”, en waarvoor in deze tijd de term maiestas in zwang aan het raken was. Het begrip bleek tijdens de regering van Tiberius nogal rekkelijk.

De vraag is in welke zin een timmermanszoon uit Nazaret koning kan zijn geweest. Uiteraard heeft dat iets te maken met het feit dat hij claimde de messias te zijn, de persoon van wie een deel der Joden geloofde dat hij Israël zou herstellen.

Messianologie was in Jezus’ tijd nog niet zo’n oud verschijnsel. Het genre was aan het begin van de eerste eeuw v.Chr. ontstaan als een reactie op de falende dynastie der Hasmoneeën. Een deel der Joden verlangde naar herstel van het Huis van David en fantaseerde over een ideale heerser die Israël zou herstellen. De anti-Hasmonese polemiek zou later naadloos overgaan in een anti-Romeinse, al lijkt die in Jezus’ optreden niet heel erg aanwezig te zijn geweest. Hij leefde in een periode van detente: de schok van de annexatie was voorbij, de destabilisering die zou leiden tot de Joodse Oorlog moest nog beginnen. Het is de periode die door Tacitus wordt aangeduid met sub Tiberio quies, wat u ook zonder Latijn in uw vakkenpakket kunt vertalen.

Maar detente of niet, de claim de messias te zijn, moet door de zittende autoriteiten met wantrouwen zijn bekeken. In de eerste plaats door Kajafas. We kennen zijn religieuze overtuigingen niet en weten niet of hij behoorde tot de Joden voor wie de messias een leerstuk was, maar we weten wél dat er voor een hogepriester maar één plek kon zijn waar mensen zich konden richten tot God: de tempel. Een messias zou een tweede weg zijn geweest – het was een concurrent. We zien een soortgelijke spanning in Griekse teksten over religieuze vernieuwers: die hebben vaak ruzie met de tempelautoriteiten.

Kajafas had een tweede reden om wantrouwig te zijn. Jezus meende dat God persoonlijk zou ingrijpen in de loop van de geschiedenis en Israël dan zou herstellen. De groep van De Twaalf symboliseerde het herstel van de twaalf stammen en het kan niet anders of Jezus heeft gemeend dat hij een rol zou spelen in het beginnende eschatologische drama. Daarna zou God zelf de aarde regeren, waren de eersten de laatsten en de laatsten de eersten – en dat wilde zeggen dat Kajafas en Pilatus voortaan op de achterste rij zouden zitten. Dat het geen vrijblijvende utopie was, was voor hen bewezen toen Jezus een rel veroorzaakte op het tempelplein. Kajafas zal op Jezus’ claim de messias te zijn hooguit hebben gereageerd met verbazing en ergernis; het Koninkrijk van God, met die omkering van de sociale verhoudingen, was daarentegen een bron van grote bezorgdheid.

Wantrouwen en bezorgdheid zullen ook de reacties van Pilatus zijn geweest. Die eindtijdverwachtingen zullen hem koud hebben gelaten: het Romeinse Rijk was sterk, stabiel en welvarend. Hij wist echter ook dat hij moest oppassen voor charismatische leiders met een flinke aanhang. Triomfantelijke intocht op een ezel, gedoe op het tempelplein, bezorgdheid van Kajafas: allemaal redenen om Jezus uit te schakelen.

Tot slot is het zinvol erop te wijzen dat er geen reden is aan te nemen dat de messiaanse titel “zoon van David” alleen maar een titel was: afstammelingen van de dynastie werden in Jezus’ tijd nog aangewezen en er is uit Jeruzalem een graf bekend van mensen uit het Huis van David. Het valt niet volledig uit te sluiten dat Jezus inderdaad blauw bloed had, maar vooral: het is aannemelijk dat een Pilatus, als hij heeft geweten dat Jezus (terecht of onterecht) geassocieerd was met een dynastie die legitiemer was dan de Herodianen of de Hasmoneeën, Jezus serieus heeft beschouwd als troonpretendent.

En mocht er bij Pilatus enige twijfel zijn geweest, dan werd die wel weggenomen toen hij aan keizer Tiberius verslag deed. De prefect van Judaea had een rebelse prins uit een oude dynastie uitgeschakeld. Geen gouverneur zou zich die glorie laten ontzeggen.

En dus werd Jezus gekruisigd. Zijn utopie was te gevaarlijk voor de machthebbers. De evangeliën noemen zeven woorden die hij aan het kruis zou hebben gesproken. Vrijwel zeker had een gekruisigde zó veel pijn dat hij geen woord over zijn lippen kon krijgen.

[Wordt vervolgd]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.