Athene ligt een kilometer of zeven landinwaarts, wat het voordeel had dat de stad moeilijk van overzee viel aan te vallen: een vijand zou eerst over zee moeten komen, dan moeten ontschepen, vervolgens over land moeten oprukken en zichzelf moeten beschermen met cavalerie, wat weer betekende dat er ook duizenden paarden op de vloot moesten worden meegenomen. De Perzen hadden het in 490 v.Chr. geprobeerd, waren bij Marathon aan land gegaan maar waren niet toegekomen aan de opmars naar Athene.
Voor een vijandelijk landleger was het eenvoudiger. Dat hoefde maar een cordon om de stad te leggen om haar uit te hongeren, wat des te makkelijker was omdat er – vanaf de late zesde of vroege vijfde eeuw v.Chr. – meer Atheners waren dan door het omringende platteland konden worden gevoed. De stad was aangewezen op graanimporten van overzee. De Atheense staatsman Themistokles opperde daarom de bouw van “lange muren” naar de twee havens, Faleron en Peiraieus. Het duurde tot 460, toen het machtige Sparta de oorlog verklaarde aan Athene, eer de muren daadwerkelijk werden gebouwd, maar in 457 waren ze voltooid.
Athene was nu vrijwel onneembaar geworden. Tijdens een volgende oorlog tegen Sparta, uitgebroken in 431, trokken de burgers zich terug achter hun stadsmuren en importeerden hun graan van overzee en na tien jaar vergeefse oorlog gooiden de Spartanen de handdoek in de ring. In 413 brak opnieuw oorlog uit, maar nu verwierf Sparta de steun van de Perzen, wist een vloot te bouwen en versloeg de Atheense zeemacht. Lange Muren of niet, Athene had nu geen verzekerde graantoevoer meer en capituleerde in 404. Xenofon vertelt dat de Lange Muren onder feestelijke fluitmuziek werden gesloopt.
Een paar jaar later hevelde de Perzische koning zijn subsidie over van Sparta naar Athene en brak voor de vierde keer oorlog uit. Meteen – dat wil zeggen: in 395 – begonnen de Atheners aan de herbouw van de Lange Muren. De bovenstaande inscriptie, te zien in de nogal onderschatte Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel, beschrijft werkzaamheden uit 393-391.
Voor het plaatsen van 55.130 kleitichels, zo lezen we, krijgt een zekere Dionysodoros van Megara twaalf drachmen per duizend stuks. Nikodoros van Sypalettos krijgt dertien drachmen per duizend tichels, maar zijn opdracht is maar 5.350 kleitichels groot. Fainos de Acharniër krijgt dertig drachmen voor het witten van een stuk muur, zodat de vijand niet het aantal rijen tichels kan tellen, de hoogte van de muur kan berekenen en de juiste lengte van de stormladders bepalen. De al genoemde Dionysodoros krijgt zes drachmen en vijf obolen voor het herstel van een trap. En zo voort, en zo voort. De laatste post is het maken van de stele waarvan de ze tekst een fragment is.
De Lange Muren stonden nog tot het jaar 88 v.Chr., toen de Romeinen ze met katapulten kapot schoten en Athene innamen. De stad werd voortvarend geplunderd, maar dat is een heel ander verhaal.
[Dit was de 292e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
“toen de Romeinen ze met katapulten kapot schoten”
Wanneer en door wie zijn die dingen uitgevonden? Uiteraard verwacht ik geen heel nauwkeurig antwoord.
Verguisd of niet, Wikipedia geeft op tal van elementaire vragen een antwoord.
Zal best. Een link zou nog beter zijn.
De katapult werd in de 5e eeuw v.Chr. uitgevonden in het oude Griekenland of Magna Graecia.
https://www.wikiwand.com/nl/Katapult
Hoe ironisch dat hun eigen uitvinding hen uiteindelijk noodlottig werd.
Dank u wel, inderdaad ironisch. Aangenomen dat Eduard hieronder gelijk heeft waren de Spartanen of niet op de hoogte van de Syracusische uitvinding of niet bereid haar toe te passen.
Dit was natuurlijk de reden van mijn vraag.
Volgens E.W. Marsden’s onvolprezen Greek and Roman Artillery: Technical Treatises, zijn de katapulten uitgevonden door de Syracusiche Grieken onder de Tyran Dionysos, tijdens hun strijd met de Carthagers. In de oudheid dacht men daar anders over en dacht men aan de Levant, maar Marsden maakt zich daar met een etnocentrische redenatie vanaf die deze prachtige werken onwaardig zijn. Het lijkt ook wel logischer dat de Siciliaanse Grieken deze technologie van hun Carthaagse vijanden overnamen. Overigens worden werpmachines, vermoedelijk ook katapulten, al in nog oudere Vedische teksten genoemd.
Ook u dank u wel. Bij het lezen zat ik me nl. af te vragen waarom de Spartanen bij hun beleg geen gebruik hebben gemaakt van katapulten.
Kijk, dit vond ik nu weer eens zo’n interessante aflevering met mooie details die die tijd (op het niveau van concrete mensen, leveranciers bij naam en toenaam, etc) bij ons brengt.
Begin vierde alinea: bedoel je niet “Een paar jaar later”?
Verbeterd.
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis: niet alleen onderschat, maar helaas ook verwaarloosd. De overheid schiet zwaar te kort… Als Belg schaam ik me, want ik vind dit echt een prachtig en zeer interessant museum!
Elke Belg klaagt over de verwaarlozing. Ik kan het zelf niet zo goed beoordelen. De afdeling Nationale Archeologie en de afdeling Nabije Oosten zijn beide piekfijn. De andere afdelingen mogen wel een likje verf hebben, maar de uitleg is erg goed, en dat vind ik het belangrijkste.
De logistiek van de geschiedenis blijf ik een van de interessantste onderdelen vinden.
Hoeveel bakstenen zijn er nodig om 14 km vestingmuur te maken?
Als de muur 4 m hoog en 1 m dik is dan heb je ongeveer 30 miljoen bakstenen van 30 x 10 x 5 cm nodig, aannemende dat de muur geheel van baksteen is opgetrokken. (ik kan niet zo snel vinden hoe hoog en breed ze waren en waarvan ze waren opgebouwd). Per meter zijn het er 80 x 10 x 3 = 2400, en per kilometer dus 2,4 miljoen.
Dat dan ook leveranciers van maar 5000 stenen vermeld worden is opmerkelijk. Zelfs met die 55.000 stenen kun je maar 25 m vestingmuur maken.
Het aantal kg witsel om een oppervlak van 56.000 m2 te witten kan ieder zelf uitrekenen.
Waren de gebruikte bakstenen inderdaad zo klein? Ik dacht dat voor verdedigingsmuren nog wel eens grotere stenen werden gebruikt.
Maar zelfs als de stenen tien maal zo groot waren (bv. 60 x 25 x 10) zitten we nog lang niet op 14 km, dus uw punt blijft staan.
Tichels zijn niet groot. Dit is één van twaalf bekende steles. Er zullen er meer zijn geweest voor de verslaglegging over de honderdduizenden stenen. Wat mij altijd verbaast: waarom leg je zoiets in steen vast? We hebben meer van dit soort inscripties.
Dat vroeg ik mij dus ook af: waarom zou je dergelijke administratie gaan uitbeitelen op een steen? Lijkt me verdomd lastig te archiveren in de boekenkast. Er waren toch wel praktischer middelen.
Volgens mij, Thieu, bestaat dat tegenwoordig nog, zij het zeldzaam. Of het nu nog zo is, weet ik niet, maar bij de ingang van het Atomium staat (of stond, want het is twintig jaar geleden dat ik er voor het laatst geweest ben) zag ik een een koperen vrij grote plaquette waarin alle gebruikte materialen die destijds (wereldtentoonstelling 1958) voor de bouw ervan aangegeven staan. Ook was dat tevens een lofrede aan de ingenieurs die deze gewaagde constructie gebouwd hadden.
Dan is het zoiets als de verkoop van stenen of tegels t.b.v. een nieuw gebouw, waarbij jouw naam als ‘eervolle vermelding’ op de steen/tegel komt te staan?
Nou, Thieu, dat is wel iets te kort door de bocht, Het Atomium was voor die tijd een gewaagde constructie, een prestatie waar België trots kon op zijn. Het is later ook het symbool geworden van de prestaties van de Belgische technologische industrie.
Is er nog iets te zien van die muren?
Nauwelijks. Een paar fundamenten links of rechts, vooral bij de havens.
Fotootje:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4b/Kerameikos7_Athens.JPG?1537466594290
Op de Kerameikos? Dan zou ik het gezien moeten hebben. Maar dat is lang geleden, dus dat staat me niet meer bij 🙁
In de vijfde en vierde eeuw voor Christus gebruikten de Atheners geen bakstenen. Het gaat hier om ongebakken kleitichels. Die zijn veel groter dan bakstenen. Anderzijds was de muur ook veel hoger dan 4 meter en veel dikker dan een meter (ca. 2 eerder), maar was de onderbouw van natuursteen. Hoe dan ook gaat het hier inderdaad om een klein stukje muur. Maar dat is niet gek, bij het Erechtheion werd het reliëf per figuur en het canneleren (van groeven voorzien) van de zuilen per zuil aanbesteed.
Verbeterd!
Eigenlijk zou een meldpunt voor museumbordjes met onjuiste informatie (want ik schreef dit op basis van uitleg uit het museum) helemaal zo’n gek idee niet zijn, bedenk ik.
Jona, ik begrijp dat er nogal wat weerstand tegen het bouwen van die muren was binnen Athene, vooral van de kant van de politieke leiders, minder dan van de gewone Atheners, bij wie Themistocles populair was Maar ook van buiten Athene, nl. van Sparta, want voor hen waren de muren een hinderpaal voor het verwerven van de hegemonie over de Peloponnesos.
Athene zou voor de Spartanen en hun bongenoten praktisch een oninneembare stad worden. Ze smeekten daarom de Atheners het niet te doen. Themistocles die het idee voor de Lange Muren gelanceerd had, ging tewerk op een slinkse wijze, door Spartaanse ambassadeurs naar Athene te lokken, en ze dan vast te zetten. Ondertussen was er veel tijd gewonnen en waren de muren ook af in 457. Tussen het idee van Themistocles en het effectief bouwen van de Lange Muren lag er nogal wat tijd, want Themistocles moet kort na 479 al zijn strategie om van Athene de heersende zeemacht te maken dit idee van de Lange muren en van de uitbreiding van Piraeus gepropageerd hebben. Wat een leven heeft die man geleid! Never a dull moment!
Ik heb ook geprobeerd om dat stuk stèle te ontcijferen, maar dat is moeilijk.
Ik vroeg me af waar al die èta’s en die deltas onderaan komen en wat voor betekenis ze hebben,
Prachtige blog weer!
“Athene zou voor de Spartanen en hun bongenoten praktisch een oninneembare stad worden. Ze smeekten daarom de Atheners het niet te doen. ”
Ik snap deze zin niet helemaal. Het lijkt me vrij logisch dat je vijanden niet op zoiets zitten te wachten. Hebben de Spartanen dan echt aan Athene gevraagd om die muren niet te bouwen, omdat ze de stad anders nooit meer konden innemen?
De Spartanen begrepen dat ze het moeilijk konden vragen, maar voelden zich er wel ongemakkelijk bij. Althans: dat lezen we in onze bronnen, die allemaal zijn geschreven nadat de twee steden al wat oorlogen hadden uitgevochten. Dat perspectief ontbrak toen de eigenlijke stadsmuur van Athene werd gebouwd, kort na 479.
Misschien is smeken iets te sterk uitgedrukt, ‘er op aandringen’ zou misschien een betere uitdrukking zijn. Nadat de Perzen definitief verslagen waren bij Plateae en Mycale begonnen de Atheners hun stad opnieuw op te bouwen en de Lange Muren en andere fortificaties te versterken. Ondertussen begonnen er gaten te vallen in het bondgenootschap tussen Athene dat zich o.l.v. Themistocles tot een grote zeemacht aan het ontwikkelen was. Athene werd door de Spartanen door het dubbelhartig beleid van Themistocles in toenemende mate gewantrouwd.
Sparta en Athene waren de grootmachten op de Peloponnesos en Attica en de Spartanen zagen Athene, als die Lange Muren gebouwd zouden worden) als een een oninneembaar eiland op het vasteland, verbonden via een beschermde (door de Lange Muren) uitgang naar zee en mogelijkheid tot toevoer van alles wat noodzakelijk via deze beschermde havens. Zij voelden zich dus terzelfderijd bedreigd en machteloos. Wat doe je dan? Je probeert de tegenstander van zijn voornemen af te brengen, soms zelfs met smoesjes. Dit hele verhaal wordt uit de doeken gedaan op: https://www.wikiwand.com/en/Themistocles
Die èta’s en delta’s zijn cijfers.
Vermoedde ik al! Maar twee dingen kon ik niet zo goed verklaren: al die èta’s en delta’s na elkaar. In het Attische getallenstelsel werkt men toch meestal met apostrofe’s om de symbolen niet al te lang te maken. Bvb. ,ηω’ zou dan 8800 zijn, waarbij de komma voor de η aangeeft dat de getalwaarde van de η met duizend vermenigvuldigd moet worden. Hier zie ik nergens apostrofes of komma’s en ik weet ook geen raad met het merkwaardige teken dat een delta overkapt.
Bestaat er ook een equivalent van het CIL voor het Grieks?
Dag Roger,
Die apostrofe’s kom je inderdaad in de (latere) handschriften tegen, maar op steen werden zo’n beetje alle leestekens en accenten weggelaten — als die überhaupt al werden geschreven in de vijfde/vierde eeuw.
De “delta met een kapje” is het symbool voor “50”. Er bestaat een website “Saxa loquuntur” waar je het hele systeem terugvindt.
Er is uiteraard een equivalent van het Corpus Inscriptionum Latinarum! Dat heet, niet verrassend, Corpus Inscriptionum Graecarum (CIG). Daarnaast is er IG (“Inscriptiones Graecae”); en nog veel meer deelverzamelingen, aanvullingen en herzieningen. De beide corpora stammen tenslotte uit de negentiende eeuw. Allemaal online, niet allemaal gratis voor gewone stervelingen.
Beste Theo,
Hartelijk dank voor deze informatieve toelichting en voor de tips!
Roger
Als ik stukjes lees over Sparta en Athene, zie ik altijd de kleur rood tegen blauw voor me. Is dit vreemd?
Te veel stratego gespeeld?
Een stadsmuur bouwen is één ding, maar je moet hem nog kunnen bemannen ook. Hoeveel mensen heb je wel niet nodig om 14 km muur adequaat te verdedigen?
Het garnizoen dat Plataea omsingelde, was bijvoorbeeld eerder klein en kon dan ook gemakkelijk om de tuin geleid worden met een afleidingsmanoeuvre.
Mij lijkt ongeveer de helft aan manschappen als de aanvaller, bij stevige verdedigingsmuren. Een aanval moet namelijk geconcentreerd zijn om kans op succes te hebben. Een goed georganiseerde verdediging anticipeert daarop.
Bij bv het beleg van Alkmaar en het beleg van Breda waren de Spanjaarden ook ver in de meerderheid, maar toch kregen ze die steden niet in handen. Het aantal verdedigers hoeft dus niet zo heel groot te zijn.
De Spartanen hadden de muren makkelijk kunnen slopen als ze, toen ze ongehinderd naar Athene marcheerden, wat heloten hadden meegenomen met gereedschap, die muren waren inderdaad te lang om te bemannen. Het kwam gewoon niet bij ze op, de Griekse belegeringskunst stelde niet veel voor. Xenofon bijvoorbeeld heeft waarschijnlijk in de tros van Cyrus de Jongere een belegeringstoren gezien, maar hij had geen idee waar het ding voor diende. Hij laat het in zijn fantasieveldslag bij Thymbara door de Perzen het slagveld op slepen om de Egyptische falanx te beschieten.
Naast de Lange Muren was er ook nog een Muur van Phalerum.