Ik had het gisteren over enkele conflicten tussen Sparta en Athene. Dat waren er vier:
- de Eerste Peloponnesische Oorlog (460-445),
- de Archidamische Oorlog (431-421),
- de Ionische of Dekeleïsche Oorlog (413-404)
- de Korinthische Oorlog (395-387).
In een periode van drieënzeventig jaar stonden de twee mogendheden in tweeënveertig jaren wel en in eenendertig jaren niet tegenover elkaar. Hetgeen ons brengt bij de vraag die u al wilde stellen: als er een Eerste Peloponnesische Oorlog was, was er dan ook een tweede?
Het antwoord is nee. Er is wel een gewone, ongenummerde Peloponnesische Oorlog. Die vormt het onderwerp van het geschiedwerk van de Atheense historicus Thoukydides: hij beschouwde het tweede en derde conflict als geheel, dat volgens hem dus duurde van 431 tot 404. De jaren ertussen waren weliswaar vrede, maar Thoukydides beschouwde een tussenliggende expeditie van Athene richting Sicilië (415-413) als onderdeel van wat hij beschouwde als één Peloponnesische Oorlog. De vraag is of Thoukydides daarmee gelijk heeft.
Ik weet het niet. Hij geeft argumenten waarom het conflict dat in 431 begon, de Archidamische Oorlog, moest worden beschouwd als eenheid met de Siciliaanse expeditie en de Dekeleïsche Oorlog. We hebben echter weinig manieren om “achter zijn tekst” te kijken en te zien of de jaren 431-404 wezenlijk anders waren dan de jaren 460-431 en 404-387. Er zijn wat andere bronnen, maar heel erg veel voegen die niet toe.
Je kunt niettemin wel volhouden dat de drie oorlogen van Thoukydides een eenheid vormen. Sparta kondigde in 431 aan de macht van Athene te willen breken en zijn bondgenootschap (de Delische Zeebond) te willen ontmantelen, wat betekende dat Athene de oorlog zou winnen als dit niet gebeurde. Dat moment was in 421 bereikt. Aangespoord door dit succes probeerde Athene toen Sicilië te veroveren: een klassiek voorbeeld van hybris, overmoed. Omdat dit mislukte was Athene verzwakt en uiteindelijk prooi van Sparta, dat na de “eerste ronde” van het conflict nog een rekening had te vereffenen. Zo kun je dus de Archidamische Oorlog, Siciliaanse Expeditie en Dekeleïsche Oorlog beschouwen als geheel en in veel geschiedenisboeken staat het ook zo.
We schrijven dan dus Thoukydides over en het is nooit verstandig antieke auteurs op hun woord te geloven. Om te beginnen omdat hij veel te intelligent is. Zijn analyse van de gebeurtenissen is puur rationeel. Het bekendst is zijn onderscheid tussen ogenschijnlijke aanleidingen tot de oorlog, een combinatie van op zich kleine zaken, en de feitelijke oorzaak, namelijk dat de Spartanen bang werden voor Athenes groeiende macht. Deze analyse heeft diepe indruk gemaakt en historici maken (niet als enigen) nog altijd gebruik van het onderscheid tussen aanleidingen en oorzaken. De Eerste Wereldoorlog brak niet uit omdat er een kroonprins werd doodgeschoten in Sarajevo, want dat was slechts een aanleiding, maar omdat [voeg hier de diepere oorzaak van uw keuze in – er is nogal wat debat over geweest de afgelopen 104 jaar].
Dat oogt heel overtuigend, maar het is de vraag of Thoukydides’ scherpzinnige analyse correct is. Die vraag stelden zijn tijdgenoten al: de komediedichter Aristofanes biedt in zijn Acharniërs een parodie op het uitbreken van de Trojaanse Oorlog om uit te leggen waarom Sparta en Athene ten oorlog zijn getrokken en die grap werkt alleen als het theaterpubliek ook niet goed begreep waarom die oorlog er was. En zo vreemd is dat niet: politici, conferenties en volksvergaderingen doen ook weleens irrationele dingen. Ik meen me te herinneren dat een tijdje geleden een groep Saoedische terroristen, getraind met Saoedisch geld en gecommandeerd door een Saoedische leider, een grote aanslag uitvoerde in de Verenigde Staten en dat de Amerikaanse president daarna een inval deed in Irak.
We mogen dus de vraag stellen – al kunnen we die maar moeilijk beantwoorden – of Thoukydides’ analyse niet wat al te scherpzinnig is. Er valt een andere analyse te maken: dat de oorlog in feite ging over de controle van de panhelleense heiligdommen, zoals Olympia en Delfi. Voor godsdienst, uiteindelijk een irrationele activiteit, is in Thouykydides’ rationele wereldbeeld echter geen plaats en hij heeft de religieuze dimensie van het door hem beschreven conflict onderschat.
Nog zo’n punt: Thoukydides presenteert de Siciliaanse Expeditie als hét keerpunt. Probleem is dat we weten dat de Spartanen niet het idee hadden dat Athene wezenlijk was verzwakt. De Dekeleïsche Oorlog verliep niet vanzelfsprekend in hun voordeel en na een grote nederlaag bood Sparta in 410 vredesonderhandelingen aan. (Een aanbod dat Athene, nadat Sparta enkele keren eerder de oorlog had verklaard, niet aannemen kon.) De feitelijke doorslag werd gegeven door Perzische subsidies, waardoor Sparta zich kon herstellen en uiteindelijk Athene op de knieën kon dwingen.
Hoewel Thoukydides’ Peloponnesische Oorlog onze voornaamste bron is (en een fenomenale tekst bovendien), moeten we dus de geboden analyse wantrouwen, terwijl we de gepresenteerde feiten wellicht mogen geloven – maar erbij moeten bedenken dat Thoukydides die presenteert ter onderbouwing van een analyse die we niet per se moeten geloven.
Interessant stuk en nuttig voor hen die nooit goed zijn geweest in Oude Geschiedenis. Overigens is er m.i. geen enkele analyse van wat dan ook die we per se moeten geloven.
Dit is niet een onderwerp waar ik erg in thuis ben. In grote lijnen ken ik het verhaal wel, maar dat deze oorlog ook (misschien) om godsdienst draaide is nieuw voor mij. Kun je daar iets meer over vertellen of is er een boek over?
Je zou iets kunnen lezen van Simon Hornblower.
Ik struikelde over die hybride spelling ‘Thoukydides’, met dat -ou- getranscribeerd vanuit het Grieks, maar de -y- dan weer afkomstig uit de Latijnse weergave. Het blijft natuurlijk altijd tobben met het weergeven van Griekse namen, maar waarom niet een consequente spelling, d.w.z. ofwel het traditionele ‘(in feite verlatijnste) ‘Thucydides’, ofwel ‘Thoukudidês’ (als alleszins redelijke transcriptie van Θουκυδίδης)? Nou ja, ik zie nu dat Wikipedia ook wel iets voelt voor jouw spelling…
Ja, dat is eigenlijk best wel ellendig, dat Grieks. Het keert steeds terug. Ik heb de moed opgegeven en streef niet langer naar consequentie.
Het gekke is dat als ik iets schrijf waarin een transcriptie van een Griekse naam voorkomt, ik vaak inconsequent ben. Een spellingcorrector helpt ook niet altijd, omdat eigennamen heel vaak (nog) niet in de spellingcorrector voorkomen. Deze laatste (ik heb het nu over Word) breidt zijn woordenschat uit naarmate je zelf meer nieuwe woorden invoert. Typ je een verkeerd gespelde eigennaam in, dan blijft deze in de corrector staan als de standaard. Tegenwoordig zet ik mijn corrector uit en herlees het stuk liever heel aandachtig.
“een eenheid vormen”
Ook dit is weer een typisch voorbeeld van de menselijke behoefte om in hokjes te denken. De Honderdjarige Oorlog wordt als een eenheid opgevat, terwijl er enkele decennia aan vrede waren. De Frans-Pruisische Oorlog van 1870, WO-1 en WO-2 meestal weer niet, hoewel er sterke verbanden te identificeren zijn.
Zoals altijd beveel ik aan om beide benaderingen toe te passen. Onderzoek de Atheens-Spartaanse oorlogen als een geheel en onderzoek ze ook als zelfstandige conflicten.
“hét keerpunt”
Dit is ook een bron van eeuwig geharrewar. Kies maar uit: Slag om Moskou, december 1941, Slag om Stalingrad, 1942-43, Slag om Koersk, zomer 1943. Bij zulke discussies wordt meestal vergeten om te specificeren wat “keerpunt” nou eigenlijk betekent.
In schaakanalyses betekent “keerpunt” meestal, maar niet altijd, de zet waarna ook bij optimale verdediging de nederlaag onafwendbaar is.
“Meestal, maar niet altijd” en inderdaad: het psychologische keerpunt en het puur schaaktechnische hoeft niet samen te vallen.
Sterker: psychologische keerpunten vinden nog tijdens het spelen plaats en het vaststellen van schaaktechnische voor een groot deel achteraf en dat kan soms wel heel lang duren. Tegenwoordig hebben we assistentie door computers van zo’n 600 Elo-punten sterker dan de wereldkampioen en ook dat levert nogal eens verrassende inzichten op over historische ontmoetingen waar we tot dusver anders over hadden gedacht.
En die Honderdjarige Oorlog duurde niet eens 100 jaar maar 115 jaar (of was het nou 116?). Sowieso worden dat soort namen pas achteraf gegeven. We willen graag een duidelijk en afgebakend geheel zien in zo’n gebeurtenis. Heel menselijk. Dat het echter al eeuwenlang rommelde in Frankrijk en Engeland door huwelijkspolitiek, erfenissen, oorlogen en intriges, vergeten we even. Dus het is eigenlijk helemaal niet zo interessant wanneer een oorlog nou daadwerkelijk ‘officieel’ begon en eindigde.
In een betrekkelijk correcte remisepartij kan Wit, die het natuurlijke initiatief heet te hebben, in de beginfase beter staan en door een of meer minder goede voortzettingen gaat het voordeel, soms geleidelijk, naar Zwart over. Niet alle voordeel is noodzakelijk beslissend voordeel, je kunt in dat geval toch wel van een relatief keerpunt spreken.
In “Het lied van de wrok” beargumenteert Lendon “timè” als motivator van de Archidamische oorlog. Dat mag je uitleggen als eer (die om vergelding roept) of de plaats die een Griekse stadstaat innam in een gepercipieerde rangorde. Ik vond het erg overtuigend.
Volgens Karel van het Reve in ‘Het geloof der kameraden’ zeggen we ‘aanleiding’ omdat we andere oorzaken belangrijker vinden.
Het is inderdaad curieus dat de Eerste Peloponnesische Oorlog officieel met het zogenaamde Dertigjarige Vredessverdrag, getekend tussen de Delische Bond en de Peloponnesische bond in 446/445. Ik vraag me af waarom bepaald werd dat die vrede precies dertig jaar moest duren. De vrede werd trouwens al gauw geschonden toen Samos opstond tegen de toenemende macht van Athene in de Delische Bond. Het hoofdpunt van het verdrag was dat beide bonden met Sparta en Athene als protagonisten elkaars autonomie beloofden te respecteren en zich niet zouden bemoeien met elkaars binnenlandse aangelegenheden.
Twee dingen die het vermelden waard zijn en wellicht invloed gehad hebben op de strijd:
De Spartanen bezetten soms Attica maar voor enkele weken (meestal 3) want de hoplieten konden hun boerderijen niet al te lang verlaten. Ze konden ook hun slaven, de heloten, niet al te lang zonder toezicht houden.
In Athene brak in 430 de pest uit en men denkt dat misschien wel twee derde van de burgers hierbij omgekomen is, waaronder Pericles en zijn zonen. Hun manschappen waren gedecimeerd en het was onmogelijk om huurlingen te werven, omdat die bang waren ook met de pest besmet te worden. Zelfs de Spartanen trokken zich terug uit Attica om dezelfde reden.
Ik haal dit alleen maar aan om aan te geven dat ook andere dan militaire factoren een rol hebben gespeeld. Wat die vrede betreft: zoals FrankB hierboven aangeeft zijn er in de Honderjarige Oorlog ook lange perioden geweest waarin om diverse redenen de strijd stil lag. En denk maar aan het Twaalfjarig Bestand, dat dan weer gebruikt of misbruikt werd om religieuze twisten uit te vechten. Misschien moeten we wel over een Peloponnesische/ Attische oorlog spreken?!
Peloponnesische oorlog: une mer à boire!
Bij mijn bezoek in 1980 aan de Scilly-eilanden heb ik niet gemerkt dat de Driehonderdvijfendertigjarige Oorlog nog bezig was en er pas zes jaar later vrede zou worden gesloten.
Henk, jij had de status quo in deze volgens sommigen nooit verklaarde oorlog kunnen doorbreken door een geweer mee te nemen en op een Scilly-eilander te schieten (opzettelijk hem niet te raken, natuurlijk), want in deze oorlog is nog nooit een schot gelost. 😊
Er vond tijdens mijn bezoek wel degelijk een incident plaats doordat ik in mijn naïviteit een ‘private property’ betrad. Mijn excuses dat ik dat niet wist, werden zonder probleem aanvaard.
Een besluit van februari 1947 door de Grote Vier maakte een einde aan het papieren bestaan van de staat Pruisen. Op dat moment was vorstendom Liechtenstein formeel nog steeds met Pruisen in oorlog, want bij de vrede na de Duitse of Pruisisch – Oostenrjkse Oorlog van 1866 was Oostenrijks bondgenoot Liechtenstein gewoon vergeten.
Gelukkig was er dan ook nog de Engels-Zanzibarese Oorlog van 1896: die duurde van 9.02 tot 9.40 uur op 27 augustus. Kijk, zo efficiënt kan het dus ook.
Eiland Zanzibar Brits tegen Helgoland Duits was de in 1890 per verdrag geregelde afspraak tussen Duitsland en Groot-Brittannië.
Ha, mooi, zo steekt een mens nog eens wat op! Goed stuk naar mijn mening!
Tijdens mijn geschiedenisstudie(meer dan 40 jaar geleden)werd er al op aangedrongen
Nooit begrippen al oorzaak en aanleiding te gebruiken.Het werd afgedaan als intellectuele hocus pocus.Grappig is dat bovenstaande opmerking van Karel van t Reve ook het eerste was wat ook bij MIJ opkwam bij het lezen van je stuk.Wat overigens historici niet belet om de “ongrijpbaarheid” van het verleden weer met andere hocus pocus ,meestal aan verkeerd begrepen natuurwetenschap ontleend, te bevatten. Overigens,geweldige blog.Vooral dat lachende publiek
van Aristofanes.treffend!
Het voorbeeld – als ik het mij goed herinner – waarbij Karel v.h. R. zijn opmerking maakte was dat wel degelijk bedorven hachee aan boord van pantserkruiser Potemkin (Patjomkin) oorzaak kon zijn en niet ‘eigenlijk’ het totaal verrotte kapitalisme.
… en dat de Amerikaanse president daarna een inval deed in Irak…
Met alle ellendige gevolgen van dien. Wij zijn er helaas met the Donald niet op vooruit gegaan!
Dat citaat kan ik me niet goed meer herinneren,Henk,maar ik heb wel dit citaat voor jou van Karel.
“Pascal: Als de neus van Cleopatra kleiner was geweest zou de wereld er anders uitzien.Dat geloven tegenwoordig maar weinigen.Men gelooft nu in “belangrijke oorzaken”,die zich “tenslotte toch doorzetten”ondanks “kleine persoonlijke factoren”Het is niet de gril van koningen die oorlogen doet uitbreken,maar veel serieuzer zaken ,zoals ” afzetgebieden” en “grondstoffen”
Mijn inziens wijst het nuchtere historische onderzoek in de richting van Pascal,en in richting van het spreekwoord dat kleine oorzaken soms grote gevolgen hebben”
Mooi toch?,vooral dat “in de richting van”.
Mij staat inderdaad bij dat Karel over Cleopatra zegt dat zij met een andere neus niet twee keizers in bed had gekregen.
Trouwens, Johan: geen trek om nog een reactie te plaatsen in de eerste aflevering van ‘Wat is een grens’? Nu kan dat nog.
Je geeft me een extra reden om deze geschiedenis van Th. in de a.s. winter weer eens te lezen. Weliswaar in het Engels (Penguin), maar wellicht heeft er iemand een advies voor een goede Nederlandse vertaling?
In de bibliotheek van Amstelveen staat een Nederlandse vertaling. De kwaliteit ervan kan ik niet beoordelen. Ik heb hem op vakantie een keer gelezen, maar niet uit gekregen omdat de vakantie toen voorbij was. Wat mij o.m. opviel waren de vele redevoeringen, die – bij gebrek aan opnameapparatuur – onmogelijk een exacte weergave konden zijn van het gezegde, maar meer een stijlvorm waarmee Th zijn punt wilde maken.
Wat betreft aanleiding en oorzaken: aangezien alles wat gebeurt onwaarschijnlijk is, kan men hoogstens iets zeggen over de omstandigheden waaronder iets gebeurt, als men het er al over eens kan worden wat er eigenlijk gebeurd is. In gecontroleerde sociaal-wetenschappelijke experimenten is men al heel blij als men meer dan 50% van de variantie kan herleiden tot verklarende factoren, en bij oncontroleerbare historische processen moet dat percentage veel lager zijn. Om een idee te krijgen van de complexiteit: bij iets overzichtelijks als een vliegtuigramp heb ik een keer een verslag gezien waarin 70 oorzaken werden onderscheiden. Bij een historisch proces moeten het er duizenden zijn. De neus van Cleopatra kan daar best bij horen.
Er is een Nederlandse vertaling van Schwartz. Of het een goede vertaling is? Schwartz kennende vast wel.
Die vertaling dateert uit 1964. Ik heb een vierde druk uit 2003, verschenen bij Athenaeum – Polak & Van Gennep. Over de kwaliteit van de vertaling kan ik niet oordelen (maar die zal zeker OK zijn), maar ik herinner mij wel dat het allemaal zeer leesbaar was.
Volgens de Engelse wiki (die kunnen we allemaal zelf vinden hè) heeft Thoukudides de term Peloponesische Oorlog niet zelf gebruikt. Voor de laatste fase moet men niet bij Thoukudides zijn maar bij vooral Xenofon (Hellenica).
Thoukudides blijft wel een essentiële bron toch?
Het is de Griekse historicus Ephorus van Cumê (405-330) bij wie we voor het eerst de naam ‘Peloponnesische oorlog’ vinden. Hij heeft het over de πόλεμος ὁ κληθεὶς Πελοποννησιακός, ‘de ‘zogenaamde Peloponnesische oorlog’, wat wel betekent dat die uitdrukking in zijn tijd al in zwang was.
Ja, hij blijft de essentiële bron.
Heb ik gedaan,Henk.Meer een korte aanbeveling dan verder commentaar