Een van de romaanse kerken van Keulen is gewijd aan de heilige Gereon, een van de soldaten van het zogenaamde Thebaanse Legioen. Die eenheid zou zich in de vierde eeuw tot het christendom hebben bekeerd en bij St Maurice-en-Valais in Zwitserland collectief ter dood zijn gebracht toen het een dienstbevel weigerde uit te voeren dat de manschappen immoreel achtten.
De legende is ontstaan in 383 na Chr., toen – ik moet even uit mijn hoofd citeren – de rivier Rhône zijn loop verlegde en een massagraf zichtbaar werd. Bisschop Eucherius van Lyon hield zijn geschokte gelovigen voor dat dit de lichamen waren van die Thebaanse legionairs en vertelde over hun wederwaardigheden ten tijde van “caesar Maximianus”. In een boek waarover ik al eens blogde heeft Donald O’Reilly erop gewezen hoe vreemd dit is. Maximianus bekleedde een hogere rang, augustus, en was alleen enkele maanden in 285/286 caesar. Dit suggereert dat Eucherius het verhaal niet verzon en een contemporaine bron benutte.
Wellicht zijn er dus inderdaad soldaten gedood. Misschien vereerden sommigen daarvan Christus. Ik vind het moeilijk te geloven, maar het is ook niet helemáál ondenkbaar. O’Reilly redeneert dat de soldaten van het Thebaanse Legioen opdracht kregen de Bagaudae aan te vallen, straatarme boeren die hun land hadden verlaten om van banditisme te leven en door Maximianus werden opgejaagd. Toen de soldaten weigerden de vluchtende boeren te doden, liet de caesar hun achterhoede aanvallen.
Althans, dat zou volgens O’Reilly de historische kern zijn achter het verhaal van Eucherius. Let op dat deze kern prima waar kan zijn zonder dat de soldaten christelijk waren, al denkt O’Reilly van wel.
Eucherius’ verhaal inspireerde latere generaties en ook de Keulse soldaat Gereon werd in verband gebracht met dit Thebaanse Legioen. Volgens de legende zou de Keulenaar in Thebe hebben bijgetekend, zou deze eenheid naar Europa zijn overgeplaatst, waar de soldaten dus dat dienstbevel weigerden, waarna Gereon met enkele kameraden miraculeus wist te ontkomen naar Keulen. Daar zou hij zich vrijwillig aan Maximianus hebben overgegeven en zijn geëxecuteerd. Keizerin Helena, de moeder van Constantijn, zou een kerk op zijn graf hebben gebouwd.
Het moge duidelijk zijn dat hier diverse tradities samen komen. Om te beginnen een verhaal over een Romeinse soldaat wiens nagedachtenis in Keulen door de christenen werd vereerd. Toen hij eenmaal in verband was gebracht met het door Eucherius vertelde verhaal over het Thebaanse Legioen, werd Gereons levensverhaal uitgebreid met een reis naar Egypte, waar hij dan zou hebben bijgetekend, om later dus terug te keren naar Keulen om daar te sterven, wat slecht paste bij de ondergang van die soldaten in St Maurice, zodat ook een wonderlijke ontsnapping uit het bloedbad moest worden verzonnen.
We moeten maar niet proberen de historische waarheid te achterhalen. Het enige wat we zeker kunnen weten is dat een soldaat genaamd Gereon in Keulen werd vereerd en op een gekunstelde wijze in verband werd gebracht met de legende over het Thebaanse Legioen. Wat we ook zeker weten is dat in Keulen een vierde-eeuwse kerk staat op zijn graf, die bestaat uit een basiliek én een ronde hal. De plattegrond lijkt verdraaid veel op die van de Grafbasiliek in Jeruzalem, die ook wordt toegeschreven aan Helena.
Meer valt er niet te zeggen. En toch: Gereon en de soldaten van het Thebaanse Legioen zijn fascinerend. Hoewel ik het boek van O’Reilly niet overtuigend vind, denk ik dat hij wel de waarde heeft herkend die deze christelijke heiligen uitdragen. Een goede soldaat probeert geweld te vermijden. Dat wil niet zeggen dat hij pacifist moet zijn maar moet nadenken over zijn bevelen.
Die moet hij niet kritiekloos opvolgen maar overwegen. Een aanval op vluchtende boeren is laf en onnodig. Zo’n bevel moet een soldaat weigeren. Ook als het hem de kop kan kosten. Of het verhaal van het Thebaanse legioen waar is, of Gereon daar iets mee te maken heeft gehad, of hij überhaupt christelijk was, het is allemaal minder belangrijk dan dat de legende iets toont van wat het is om een goed mens te zijn.
De St-Gereon in Keulen is een van de mooiste kerken die ik vorige week zag. De legioenstandaard naast het altaar is vanzelfsprekend nep.
Wel zo aardig om te vermelden dat St. Mauritius de legendarische aanvoerder van het Thebaanse legioen was.Verschillende plaatsen in het Alpengebied (St. Maurice, St. Moritz) hebben hun naam aan hem te danken. Door zijn Egyptische afkomst wordt hij in de beeldende kunsten al sinds de middeleeuwen met een donkere huidskleur (Mohrenkopf) afgebeeld. Gewetensvraagje voor liefhebbers van de steeds weer oplaaiende ‘blackface’ discussies (nu weer Trudeau): zouden witte mannen zich als Mauritius mogen schminken, of moeten we naar een roetveegmauritius?
Patroonheilige van Corsica ook, geloof ik.
Gewetensvraagje voor JosH: was Mauritius een slaaf en is hij aldus een symbool van het hedendaags racisme?
Was Aladdin -waar de hele controverse mee begon- dat dan?
“waar de hele controverse mee begon”
Haal uw moderne geschiedenis eens op. Begin met Gerda Havertong, Sesamstraat eind jaren 1980. Te vinden op YouTube. Vervolg met de onrechtmatige arrestatie van Quincy Gario in 2011. Eindig met de reactie van racistisch Nederland daarop. Vraag u dan eens af waarom racistisch Nederland Zwarte Piet wel en Aladdin en Mauritius niet tot zijn symbool heeft verheven.
Eén van de redenen om Zwarte Piet te willen afschaffen is het gebruik van drogredenen (specifiek in dit geval: valse analogie, maar ook beroep op traditie) door mensen als JosH en u. In uw geval komt daar dan ook nog eens gebrek aan feitenkennis bij. Het is een heel sterke aanwijzing dat u zichzelf voor de gek houdt.
Ik refereerde -uiteraard- aan de kwestie Trudeau; er dook een jeugdfoto van hem op van een feestje, waar hij verkleed (en geschminkt) ging als Aladinn uit de gelijknamige Disney-film.
Iedereen op internet werd gek, hetgeen ik een overtrokken reactie vind.
Maar goed…. overtrokken reageren komt helaas wel vaker voor…
Hadden we maar een wonderlamp met een geest erin. Mijn wens zou zijn: laten we ophouden elkaar voortdurend de maat te nemen! Laat zo’n Trudeau gewoon sorry zeggen en laten z’n critici zeggen: zand erover.
Dit klinkt zo redelijk, maar ik denk dat de ressentimenten te diep zitten. Trudeau hééft sorry gezegd en het zal niet voldoende zijn. Het eigenlijke probleem zit bij de heftigheid van die ressentimenten, die samenhangt met een gevoel tekort gedaan te zijn. Ik kan de Canadese situatie niet beoordelen, maar ik ken in Nederland ressentimenten die zonder meer hout snijden en die niet met “sorry” zijn weg te nemen.
Het fantasiepersonage Zwarte Piet heeft natuurlijk veel meer ontstaansbronnen dan alleen jouw ‘slaaf’. En het zwart schminken van het gezicht is niet voorbehouden aan Zwarte Piet of Blackface-personages. Met je gewetensframe.
Het collectief straffen van eenheden (decimeren, in het veld aanvallen) heb ik altijd iets raadselachtigs gevonden, lijkt me een recept voor muiterij. In het Strategikon van Maurikios wordt juist geadviseerd de eigengereidheid van de soldaten door de vingers te zien, en later in stilte de aanstichters af te zonderen en te veroordelen. In de Perzische traditie zijn valse geruchten van collectieve straffen altijd de aanleiding voor muiterij en staatsgreep, terwijl concrete straffen werden voltrokken wanneer tegelijkertijd de heerser de aanleiding tot de opstand wegnam door (enigszins) aan de grieven van de opstandelingen tegemoet te komen. Misschien namen de Romeinen later dit meer voorzichtige beleid van de Perzen over?
Overigens is decimatie een beetje een historische mythe. De praktijk kwam voor – Crassus schijnt het te hebben gedaan – maar het was vooral een dreigement. Er zijn wel meer van dat soort voorbeelden, waar negentiende-eeuwse historici hun eigen tijd op het verleden projecteerden, in dit geval het spitsroeden lopen.
Spitsroeden lopen was in het Tsaristische Rusland tot diep in de in de negentiende eeuw een veel voorkomende straf. Ik wist niet dat die straf elders in Europa ook zo laat nog werd toegepast?
Het gebeurde in Pruisen.
Decimeren is niet hetzelfde als een heel legioen ombrengen. Hier heb ik een link met daarin de tekening van Peter Connolly die ik wil laten zien. http://www.twcenter.net/forums/showthread.php?736839-The-Moral-Verdict-and-Military-Effectiveness-of-Decimation-Upon-the-Roman-Army
Off topic, ik ben zelf net terug van 4 dagen Berlijn. Om terug te komen op de Twintigste Juli 1944 posts, ik heb het Bendlerblock met het gedenkteken voor Claus von Stauffenberg en zijn mede-geëxecuteerden bezocht. Er is een gedenkkruis en er is een standbeeld op de binnenplaats. Binnen in het gebouw is behalve voor de samenzweerders van 20 juli ook aandacht voor het Duits verzet in zijn geheel.
Ik heb ook in een dag het Pergamon, Neues & Altes Museum bezocht. Hoe gek moet je zijn…? Maar misschien was het nu of nooit…
Ach ja. Waar anders…
Dank, wist ik niet.
@saskia Bovenstaande reactie is antwoord aan Jona ivm spitsroeden lopen.
Beste Jona,
Ik heb met veel plezier je blog gelezen. Weer wat weetjes erbij over mijn roepnaam.
Ik ga je blog volgen! Succes.
Met vriendelijke groten,
Gereon de Leeuw
Ik betwijfel of deze legende wel een historische kern bevat. Misschien wel, niemand kan dat zeker weten, maar die hoeft helemaal niets te maken te hebben met de versie van de legende die wij kennen.
De titel ‘caesar’ zegt hoegenaamd niets. In deze periode worden deze titels al vaak door elkaar gebruikt, of de persoon nu augustus of caesar was maakte niet uit als het ging om spraakgebruik van de gewone burger, of dat nu een boer of een historicus was. Zelfs in officiële correspondentie is te zien dat er soms geen hard onderscheid werd gemaakt – in de vijfde eeuw komt zelfs ‘rex’ weer in zwang voor ‘keizer’, en een afkorting van ‘caesar augustus (plus nog wat wollige titels) tot ‘caesar’ door een bisschop is helemaal niet vreemd.
Waar dat ‘Thebaanse’ legioen vandaan komt is een raadsel. het opereert dwars door Frankrijk, Duitsland en Zwitserland, maar het is nergens gelegerd waar je het op grond van de legende zou verwachten. Er bestaan rond het opschrijven van de legende (c. 383) verschillende eenheden met een vergelijkbare aanduiding in het Romeinse leger, genoteerd in de Notitia Dignitatum, een lijst van alle ambten in de Romeinse overheid, inclusief alle militaire eenheden.
De kandidaten zijn:
18.14 Prima Maximiana Thebaeorum, (gevormd door Diocletianus in 296 en gelegerd in Bulgarije)
18.15 Tertia Diocletiana Thebaeorum, (gevormd door Diocletianus in 296 en gelegerd in Bulgarije)
15.22 Secunda Flavia Constantia Thebaeorum, under the Magister Militum per Orientem;
15.23 Secunda Felix Valentis Thebaeorum, (gevormd in 375 en gelegerd in Egypte)
56/7.11 Legio secunda Flavia Constantia Thebaeorum (gevormd door Diocletianus in 296 en gelegerd in Bulgarije en Egypte)
98/9.30 Thebei, en late creatie en vanuit Egypte naar Italië overgeplaatsd.
Hoewel het natuurlijk mogelijk is dat er tussen het moment van de legende (c. 285-6, al is dat volkomen onzeker) en het document (c. 394) veel veranderd is, is geen van deze eenheden een kandidaat voor het ‘legioen’ uit de legende.
De enige oplossing zou zijn dat het woord ‘legioen’ net zo generiek gebruikt werd als de titel ‘caesar’, en omdat ook hier genoeg voorbeelden van zijn is dit een mogelijkheid – het zou dan kunnen gaan om een veel kleiner detachement.
Mijn twijfel aan de historische kern ligt vooral in de aard van de legende. Deze lijkt namelijk heel erg op de legende rond S. Ursula en haar metgezellen die door de Hunnen de martelaarsdood gestorven zouden zijn bij keulen. Ook hun oorsprong gaat terug op de vondst van een laat-Romeins grafveld, ook hun dood werd gevat in een verhaal over Christelijk martelaarschap en ook hun legende was de basis voor een veelvoud aan heiligen die aan die zelfde oorsprong gekoppeld werden. Ik denk dat Ursula en de Thebanen niets meer zijn dan een vehikel.
Mooi artikel en geweldige kerk. Een paar jaar geleden heb ik zelf die Keulse kerken afgesjouwd en de St Gereon brengt je wel het dichtst bij het oer-christendom, in onze regionen dan. Toen ik een beetje op onderzoek uitging bleek al gauw dat die soldaten-heiligen nooit bestaan hebben. Helaas wordt daar nog steeds te mystiek over gedaan. Ze hebben veelal een naam die gewoon ‘krijger’ (Gereon) of ‘winnaar’ (Viktor) betekent en men vermoedt dat ze zijn ‘bedacht’ als rolmodel voor de Frankische elite, die geholpen moest worden bij hun overstap op het christendom. Hun kultplaatsen waar al bestaande kerken met annonieme martelaren (of niet), maar die konden wel een heldhaftige injectie gebruiken. Deze 2 filmpjes over St Maurice en Xanten verduidelijken eea:
http://www.hist.uzh.ch/static/projekte/maertyrer/vplay.php?v=22
http://www.hist.uzh.ch/static/projekte/maertyrer/vplay.php?v=24
Een zeer lezenswaardig artikel vindt u hier:
https://www.ucc.ie/archive/milmart/maurorig.html#n3
De eerste vermelding van de legende (martelaarschap van de heilige Maurice en zijn Thebaans legioen wordt in dat artikel iets later gedateerd dan 383. Eucherius, bisschop van Lyon van ca. 434 tot 450 zou in een brief aan een collega-bisschop Salvius als eerste over deze legende bericht hebben. Dit staat ook in de Engelse Wikipedia. Waar is het jaartal 383 op gebaseerd, Jona?
De conclusie van bovenstaand artikel is dat de hele legende grotendeels of misschien helemaal op fictie berust.
Verder wil ik nog wijzen op een mooi schilderij van El Greco over het martelaarschap van Saint-Maurice en zijn legionairs:
Zie: https://www.wikidata.org/wiki/Q5949742#/media/File:Martirio_de_San_Mauricio_El_Greco.jpg
Als ik het bovenstaande zo allemaal eens lees, lijkt dat verhaal van dat afgeslachte Egyptische legioen me toch voornamelijk een broodje aap. Maar de boodschap: verzet je tegen bevelen die je immoreel vindt, blijft desondanks even sterk.
“Broodje aap” is denk ik de juiste typering, omdat broodjes aap vaak de diepste normen van een samenleving illustreren.
Waarvan men hoopt dat het de diepste normen van een samenleving zijn.