De zeeslag bij Salamis, een eiland voor de kust van Athene, geldt als een keerpunt in de wereldgeschiedenis. De Perzen hadden in de zomer van 480 v.Chr. de Griekse vloot bij Artemision verslagen en het Griekse leger bij Thermopylai, hadden de macht overgenomen in Midden-Griekenland en hadden Athene ingenomen. Ze moesten alleen de resterende Griekse schepen nog verdrijven van Salamis om onverstoord gebruik te kunnen maken van de havens van Athene en door te stoten over de istmus van Korinthe. Het mocht niet zo zijn: de Griekse vloot versloeg de Perzische, waardoor de Perzen hun aanvoerlijnen over zee niet veilig hadden weten te stellen voor de winter inviel. De terugtocht was onvermijdelijk en volgens de negentiende-eeuwse interpretatie overleefde zo de Griekse cultuur deze aanval van barbaarse Aziatische horden.
Dat dit kwakgeschiedenis is, heb ik in februari al eens beschreven en in augustus nog eens. En het komt ook aan de orde in mijn nieuwe boek, Xerxes in Griekenland, dat in feite gaat over de wijze waarop het verleden, doordat oudheidkundigen kwakhistorici niet beter tegenspreken, de laatste tijd is gepolitiseerd. Als u mijn schrijfsels moe bent, leest u Max Webers “Kritische Studien auf dem Gebiet der kulturwissenschaftlichen Logik” (1905) maar. Waar het mij vandaag om gaat is een simpel krijgshistorisch probleem: waarom keerden de Perzen niet terug? Hun leger was onverslagen, hun vloot was nog intact. De schepen lagen in de winter in Kyme, waar ze werden opgekalefaterd. Vermoedelijk was de Perzische vloot, die bestond uit zwaardere en snellere schepen dan de Grieken konden inzetten, ook nog steeds numeriek superieur aan de Griekse zeestrijdmacht. Simpel gezegd: de beslissing viel niet bij Salamis maar in de winter erna.
Herodotos, onze voornaamste bron, weet het niet. De Perzische vloot voer in de zomer van 479 nog uit naar Samos, klaar om de oversteek naar Griekenland te maken. Toen de Griekse vloot naderde, trokken de Perzisch schepen zich terug naar het vasteland van Azië, naar het voorgebergte van Mykale. Daar zouden de Perzen worden verslagen maar niet nadat er iets was gebeurd dat Herodotos volkomen terloops zegt: dat het Fenicische eskader, het sterkste onderdeel van de Perzische vloot, was weggestuurd. Wie deze schepen had weggestuurd meldt hij niet en waarom het gebeurde weet hij ook niet te vertellen. Feit is dat een verzwakte Perzische vloot overbleef.
Duidt dit op insubordinatie en stuurden de Perzische admiraals een lastig onderdeel weg? Begrepen de admiraals wat er komen zou en brachten ze hun sterkste eskader in veiligheid? Of namen de Feniciërs zelf het initiatief en is Herodotos slecht geïnformeerd?
Ik vraag me af – en het is niet meer dan een gedachte – of het einde van de Perzische poging Griekenland te onderwerpen niet heel anders kan zijn geweest dan we wel denken. De koning van Perzië was voor elke vlootoperatie afhankelijk van de medewerking van de Fenicische havensteden. In 480 hadden de Perzische koning en de Feniciërs dezelfde belangen gehad. Terwijl de eerste de Grieken wilde onderwerpen, wilden de anderen de Griekse handelsconcurrenten een hak zetten. Met de plundering van Athene hadden de Feniciërs dat doel bereikt. Volledige verovering van Griekenland was niet in hun belang, aangezien ze dan de Atheners zouden moeten dulden op Perzische markten die ze tot dan toe voor zichzelf hadden gehad.
Het is dus denkbaar dat de Feniciërs na de zeeslag bij Salamis hun eigen schade in ogenschouw namen, evalueerden wat was bereikt, overwogen dat verdere deelname alleen maar meer beschadigde schepen zou opleveren en concludeerden dat het tijd was te vertrekken. Als dit klopt, was niet de zeeslag bij Salamis beslissend, maar was het de structuur van het Perzische Rijk die cruciaal was voor de uiteindelijke Perzische aftocht.
[Mijn boek Xerxes in Griekenland ligt 3 december in de winkel. De presentatie is op donderdagmiddag 28 november in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Marcel Hulspas zal spreken over de politisering van de geschiedenis, ik zal schrijven over de politisering van de Oudheid (het feitelijke onderwerp van mijn boek) en daarna overhandig ik het eerste exemplaar aan Hein van Dolen.]
Dat impliceert een zekere onmacht van de Perzische vorst. Ik kan me moeilijk voorstellen dat Rome het zou pikken als belangrijke hulptroepen voor een veldslag besloten dat het voor hen niet hoefde.
O zeker, maar we moeten ons niet blind staren op Xerxes’ claim de koning van de wereld te zijn. Hij was niet zo machtig als hij het presenteerde. De Feniciërs waren geen hulptroepen maar vormden de kern van zijn zeestrijdkrachten.
Interessant.
Past mooi bij het opportunisme van (veel) handelaren en volkeren door commercie gedreven.
Klopt helemaal. Denk aan de Venetiaanse handelaren en de Vierde Kruistocht.
“niet nadat”: niet dan nadat.
Ja, da’s een instinkertje, he? Misschien is het beter om te zeggen: maar pas nadat… Of: maar eerst…
“geldt als een keerpunt in de wereldgeschiedenis”
Dit soort overdrijving, voortkomend uit arrogantie, irriteert me enorm. China, India, Afrika en de beide Amerika’s behoren blijkbaar niet tot de wereld. Want ik geloof er niets van dat de geschiedenis van die gebieden heel veel anders was geweest als de Perzen bij Salamis hadden gewonnen.
“Als u mijn schrijfsels moe bent”
Pas als ik me niet meer erger en dat duurt nog wel even.
“waarom keerden de Perzen niet terug?”
Mijn fascinatie hiervoor houdt gelijke tred met mijn ergernis van hierboven. Wie moe is van mijn voorliefde voor speculaties moet mijn reacties maar overslaan. Intussen vind ik dit één van je leukste blogstukjes ooit. Want je laat onder andere zien hoe vruchtbaar speculeren in de wetenschap kan zijn. Als er ooit aanvullende data worden gevonden, archeologisch of schriftelijk, weten we alvast waar we op moeten letten.
Afrika behoort tot de wereld, maar het gaat over de wereldgeschiedenis.
en niet over China, India, Afrika etc.
Ik mag als historicus natuurlijk geen parallel trekken, maar als dit klopt, doet de insteek van de Feniciërs mij sterk denken aan de insteek van Venetië tijdens (o.a.) de kruistochten. Klinkt als een logische zet. Schepen verliezen dient geen handelsbelang.
Verschil is wel dat Venetië onafhankelijk was en Fenicië deel van het Perzische rijk. Zoals Dirk opmerkte, zou bovenstaand scenario betekenen dat Xerxes wel erg zwak stond tegenover zijn bondgenoten.
Dat lijkt mij een heel plausibel idee, maar helaas geldt alweer: wisten we maar wat meer over die fascinerende Feniciërs dan de achterklap die door anderen over hen verteld werd.
Plataeae iemand?
Nee. Als de Perzen in het voorjaar met hun vloot de Egeïsche Zee waren overgestoken, profiterend van de verdeeldheid van de Grieken op dat moment, zou er nooit een Plataia zijn geweest.
De hele oorlog draaide om logistiek en dus om de vloot.
Maar waarom is jouw “stab in the dark” meer valide dan de negentiende-eeuwse kwakgeschiedenis?
Of moet ik daarvoor het boek lezen (wat toch wel gaat gebeuren, ben ik bang☺)?
Het is maar een hypothese, dat om te beginnen. Maar het is een hypothese die tenminste een aanknopingspunt heeft in de bronnen. Dat kun je voor de typeringen van de westerse en oosterse beschavingen niet zeggen.
“Daar zouden de Perzen worden verslagen maar niet nadat er iets was gebeurd dat Herodotos volkomen terloops zegt: dat het Fenicische eskader, het sterkste onderdeel van de Perzische vloot, was weggestuurd. Wie deze schepen had weggestuurd meldt hij niet en waarom het gebeurde weet hij ook niet te vertellen.”
Nou, dat schrijft Herodotus niet echt. Ik geef een zo letterlijke mogelijk vertaling:
‘Toen de Perzen vernomen hadden dat zij (de Grieken) aan kwamen varen, voeren ze zelf ook op de andere schepen in de richting van het vasteland, maar de schepen van de Phoiniciërs lieten ze wegvaren, want in een krijgsberaad hadden ze besloten maar geen zeeslag aan te gaan aangezien ze meenden daarin geen partij te kunnen zijn.’
Het vertrek van de Phoiniciërs is dus niet zo terloops, maar volgens Herodotus een logisch gevolg van het Perzische besluit geen zeeslag te leveren: daarvoor waren ze – blijkbaar ook mét Phoinicische inbreng – te zwak. Voor een veldslag konden de Phoinicische schepen uiteraard gemist worden.
Wat de historische werkelijkheid achter dit verhaal ook is: Herodotus geeft wel degelijk een duidelijke reden voor het vertrek van de Phoiniciërs.
Zucht van verlichting: dit haalt mijn boek niet onderuit.
Beste Jona.
Ik heb naar aanleiding van dit stukje eens zitten speuren op internet en nu bleek dus dat Xerxes nogal boos was op de Feniciërs na de slag bij Salamis en de schuld bij hen legde en de kapiteins heeft laten onthoofden.
https://www.gutenberg.org/files/2331/2331-h/2331-h.htm#link2H_4_0022
[Xerxes, however, who from his silver-footed throne on Mount Ægaleos surveyed the scene,14308 but, amid the general turmoil and confusion, could ill distinguish the conduct of the several contingents, enraged at the loss of the battle, and regarding the Phoenicians as answerable for the unhappy result, since they formed the nucleus and chief strength of the fleet, laid the whole blame of the failure upon them, and, on some of the captains appearing before him to excuse themselves, had them beheaded upon the spot.14309 At the same time he also threatened the other Phoenician commanders with his vengeance, and so alarmed them that, according to Diodorus,14310 they quitted the fleet and sailed away to Asia.
This harsh and unjust treatment seems to have led to an estrangement between the Persians and the foremost of the naval nations subject to them, which lasted for fifteen years. The Persians naturally distrusted those whom they had injured, and were unwilling to call them in to their aid. The Phoenicians probably brooded over their wrongs, and abstained from volunteering an assistance which they were not asked to furnish. The war between Persia and Greece continued, and was transferred from Europe to Asia, but no Phoenicians are mentioned as taking part in it. The Phoenician ships retired from Samos on the approach of the Greek fleet under Leotychides.14311 No Phoenicians fought at Mycale. None are heard of as engaged at Sestos, or Byzantium, or Eïon, or Doriscus, or even Phaselis. ]
Ik begrijp de redenatie, maar er liggen hier twee zaken: één, enkele feiten (de gebeurtenis bij Salamis, het latere vertrek van de vloot); twee, het verband dat Herodotos legt.
Dat eerste, dat zullen we moeten overnemen. We hebben niets anders. Dat tweede, daarover kunnen we anders denken. Ik werk dit in mijn boek wat verder uit. Een voorbeeld waar niemand Herodotos’ verbanden zal overnemen is als hij de oorzaak van de Perzische Oorlogen zoekt in een patroon van actie-reactie tussen koningen, te beginnen met Kroisos. Wij zoeken het eerder in een Perzisch imperialisme. Wij hoeven Herodotos’ verbanden tussen de feiten dus niet over te nemen.