Waarom zijn joden en christenen gescheiden wegen gegaan? Het bovenstaande glas-in-lood-raam, daterend uit de zestiende eeuw en te zien in het Schnütgen-museum in Keulen, helpt het doorgronden. Het documenteert het oude antwoord, dat ik zal proberen af te zetten tegen het nieuwe. Links ziet u hoe Adam en Eva eten van de verboden vrucht, vooraan ziet u hoe Adam, als symbool voor de gehele mensheid, de keuze krijgt tussen twee wegen: links de weg van de joodse hogepriester, die wordt gesymboliseerd door de Wet van Mozes (helemaal achteraan), en rechts de weg die wordt aangegeven door Johannes de Doper, wijzend naar het Lam (Christus). Een lijk links en de wederopstanding rechts maken duidelijk welke weg de betere is. Volgens de glazenier natuurlijk.
In zijn visie sloot God tweemaal een verbond met de mensheid. Eerst deed Hij dat door de mensen via Mozes de Wet te geven. Als de Joden zich daar maar aan hielden, lag de wereld die zou komen binnen hun bereik. Het leidde – nogmaals: ik geef een zestiende-eeuwse mening weer – tot een godsdienst waarin mensen zich onzeker voelden van hun redding, nerveus probeerden zich zo nauwgezet mogelijk aan de regels te houden en uiteindelijk allemaal nieuwe regels erbij verzonnen, die zijn vastgelegd in de Mishna en de Talmoed.
Gods tweede poging, het Nieuwe Verbond, bestond uit het zenden van zijn Zoon, die met zijn kruisdood de vloek van Adam had weggenomen. Mensen hoefden zich niet neurotisch te houden aan een onderdrukkende Wet, maar waren vrij. Christus had de mensheid getoond dat God genadig was. De mensheid was “gerechtvaardigd”: het wonderlijke woord wil zeggen dat christenen, als ze op het Laatste Oordeel zouden worden beoordeeld, in principe werden gerekend tot de rechtvaardigen.
Goede werken
De middeleeuwse christenen wisten heel goed dat ze het desondanks konden verprutsen en net als de joden hadden ze daarom een leerstuk van de goede werken. “Zoals het lichaam zonder geest dood is, zo is ook het geloof zonder werken dood,” staat in de Brief van Jakobus 2.26. U kent de voorbeelden, zoals het Hôtel Dieu dat de Bourgondische kanselier Nicolas Rolin aan de stad Beaune schonk. Door zo’n goed werk te doen, wiste een schuldige christen als het ware zijn zonden uit. Anderen deden, zoals wij het zouden noemen, vrijwilligerswerk, en omdat niet iedereen een geboren ziekenverzorger is is, accepteerde de kerk dat mensen via een betaling een echte verpleegkundige aan het werk zetten. De gelovige werd naar betaalkracht aangeslagen en verrichtte een goed werk, maar de kerk zorgde wel voor professionele handen aan het ziekbed.
Zulke betalingen heetten “aflaat” en waren menigeen een doorn in het oog, want het had er minimaal de schijn van dat de rijken zich een plaats in het Koninkrijk konden kopen. Dat de opbrengst ging naar een prestigeproject als de bouw van de Sint-Pieter of naar de oorlog tegen de Grote Turk, vormde ook al geen aanbeveling.
Luther
Het is tegen deze achtergrond dat Luther Paulus’ Brief aan de Galaten las. Daarin zit de cruciale passage:
Omdat we weten dat de mens niet wordt gerechtvaardigd door de werken der Wet maar door het geloof in Jezus Christus, hebben wij in hem geloofd, opdat wij zouden worden gerechtvaardigd uit het geloof van Christus, en niet uit de werken der Wet. Door de werken der Wet zal immers geen mens worden gerechtvaardigd. (Galaten 2.16)
Luther stelde de “werken der Wet” gelijk aan de “goede werken”. De mensen konden door goede werken geen plaats in het Koninkrijk verwerven. Alleen het geloof in Christus bood redding. Christus was immers God, God was almachtig, en als mensen zelf invloed kregen op hun redding, was God niet almachtig. En trouwens, wie goede werken deed, belandde vroeg of laat bij aflatenhandel. Niet doen dus.
4QMMT
Luthers misvatting was dat de “werken der Wet” hetzelfde zouden zijn als “goede werken”. Dat zijn ze niet. Ik heb al vaker geblogd over de Dode Zee-rol 4QMMT, die dit heel duidelijk maakt. Wie de “werken der Wet” uitvoert, is niets anders dan iemand die valt onder de Wet van Mozes. Een Jood dus. Wat Paulus feitelijk bedoelt is dat men door een Joodse afstamming niet wordt gered, maar door geloof in Christus. Over de wenselijkheid van goede werken heeft hij zich niet uitgelaten, maar gegeven het feit dat hij in de Diaspora een collecte hield voor de gelovigen in Jeruzalem, neem ik aan dat Paulus geen bezwaar had tegen de formulering van Jakobus dat geloof zonder goede werken betekenisloos was.
Het is maar weinig overdreven om te zeggen dat de ontdekking van de Dode Zee-rollen het tapijt onder de Reformatie heeft weggetrokken. De Rooms-katholieke en de Lutherse kerk hebben de strijdbijl alweer een tijdje geleden begraven en bij de herdenking van vijf eeuwen Reformatie was de paus uitgenodigd. Hij beantwoordde de geste door in Rome een Piazza Martin Lutero in te richten. (Een reactionaire ambtenaar in het Romeinse stadhuis vond een humoristische manier om het initiatief belachelijk te maken.)
Wat doet het ertoe?
De inzet van dit alles is niet de interpretatie van een zinnetje uit de Brief aan de Galaten, het (on)gelijk van Luther of de verdienste van goede werken. Het gaat om een godsbeeld en dus om een mensbeeld. In de traditionele christelijke visie, zo mooi afgebeeld op het gebrandschilderde raam hierboven, is de God van het Oude Verbond een bonenteller en moeten de mensen punten scoren voor het hiernamaals, en is de God die zich via Christus openbaarde een God van genade.
Dit is een karikatuur van het jodendom. Een jood houdt zich immers niet aan de Wet omdat hij nog gered moet worden, maar houdt zich aan de Wet omdat hij al gered is. De oude weergave van het jodendom is misschien geen antisemitisme in de zin dat een volk als inferieur ras wordt weggezet, maar het schurkt er tegenaan. Wie Luthers anti-joodse polemieken afdoet als bijzaak, heeft domweg niet begrepen dat het de kern vormt van zijn denken.
Laatste punt: ik zal niet snel schrijven dat de oude wereld nog relevant is. Dat we ons er eindeloos mee bezig houden, is een artistieke keuze om er inspiratie aan te ontlenen, maar duidt niet op feitelijke invloed. De klassieke traditie – nooit gedemonstreerd, altijd aangenomen – is slechts de façade van een huis dat sindsdien grondig is verbouwd. Maar hier hebben we een punt waar de bestudering van een antieke tekst werkelijk betekenis heeft. De discussie die ik hier samenvat, is die over het zogenaamde Nieuwe Perspectief op Paulus en gaat dus echt ergens over.
Net een überdikke pil over het protestantisme achter de kiezen. Je stukje sluit daar mooi bij aan. Dank!
Mooie blog, waarin iets behoorlijk ingewikkelds in een overzichtelijke notendop wordt gepresenteerd.
Het tapijt onder de klassieke genadeleer was al eerder en heviger weggetrokken. Als Adam en Eva nooit bestaan hebben, kan er ook geen zondeval geweest zijn en dus ook geen verzoening van die eerste zonde.Je kunt dan drie dingen doen: de bijbel anders lezen, de bijbel niet meer lezen of glashard ontkennen.
Terzijde: er is nooit een eerste mens geweest, zo werkt de evolutie niet. Altijd lijken kinderen sprekend op hun ouders, maar na een paar duizend generaties kan er toch een verandering zijn opgetreden. Wat de door sommigen hoog geachte Volkskrant daarover schreef, nl dat de eerste vrouw nu in de kalahari wordt gelokaliseerd is dan ook onzin. Trouw vermeldde daarover veel correcter dat het laatste stukje van de evolutie naar moderne mensen daar wordt gelokaliseerd, maar dat aan dit onderzoek ook nog wel wat losse draadjes zitten.
“Je kunt dan drie dingen doen”
Er is een vierde mogelijkheid, die mijn voorkeur heeft: de Bijbel irrelevant verklaren voor onze 21e Eeuw, net zoals de kennisleer van Aristoteles irrelevant is.
Het feit dat je dit oppert bewijst het omgekeerde.
“de Bijbel irrelevant verklaren voor onze 21e Eeuw” is een variant van de tweede mogelijkheid: de bijbel niet lezen. Het is trouwens uw 21e eeuw, en niet de mijne en nog van een miljard andere mensen. U had kunnen schrijven mijn 21e eeuw, maar dat wisten we al.
“Mensen hoefden zich niet neurotisch te houden aan een onderdrukkende Wet, maar waren vrij.”
Deze 16e eeuwse visie staat bol van de onbedoelde ironie. Want wat was het gevolg van de bijbehorende Reformatie? Een verzameling regels, net zo onderdrukkend als die joodse Wet. Het gevolg is geanalyseerd door bv. Lyndal Roper:
https://en.wikipedia.org/wiki/Lyndal_Roper
In The Holy Household: Women and Morals in Reformation Augsburg.betoogt ze (aantonen wil ik nog niet beweren, want ik heb het boek niet zelf gelezen) dat vooral vrouwenrechten sterk beperkt werden. Dit houdt vast verband met de tegelijkertijd plaats vindende heksenjachten, die vooral in de jonge protestante gebieden plaatsvonden (Nederland is een merkwaardige uitzondering). Luther en Calvin waren er enthousiaste voorstanders van.
https://www.historytoday.com/archive/holy-household-women-and-morals-reformation-augsburg
Reformatie is onderdrukking.
“gaat dus echt ergens over”
Wat mij als ongelovige betreft eigenlijk niet. Het theologische (on)gelijk van Luther en Calvin heeft voor mij in de 21e eeuw precies nul komma nul relevantie. Ik moet hen hoe dan ook niet. Laten we ons gelukkig prijzen dat de Republiek nooit een theocratie is geworden zoals die twee voor ogen hadden.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Protestantse_werkethiek
Er loopt duidelijk een west-oost scheidslijn door Europa, protestantisme ten noorden ervan en katholicisme ten zuiden ervan. De nadruk op hard werken en rationaliteit door het protestantisme heeft de economie en ook de rechtsstatelijkheid (regels!) van NW Europa veel goed gedaan. Dat heeft echter ook geleid tot de Verlichting en secularisatie, en dus tot exacte wetenschap. In Z-Europa gaat men nog steeds wat flexibeler om met juridische onderwerpen; daar is het dus niet zo onderdrukkend. De economische crisis heeft daar ook het hardst toegeslagen, en dat is geen toeval.
De ironie is wel dat tegenwoordig de protestanten de meeste moeite hebben met de evolutietheorie, terwijl de katholieke kerk het er gewoon niet meer over heeft. De realiteit is dat de katholieke kerk een politieke organisatie is, en de protestantse een intellectuele.
Op mijn vorige werk zuchtten we vaak: In Nederland mag alles, maar kan niks. In België mag niks, maar kan alles.
Katholieken deden net zo goed aan heksenvervolgingen. De Contrareformatie (oh sorry, de Katholieke Reformatie) bracht ook wetticisme met zich mee. Niet zo meewarig protestanen bashen, mensen.
De bodem onder de Reformatie weghalen…wat een pretentie. Die ging nog wel om meer, (het verwerpen van de bemiddelende rol van de geestelijkheid, het afwijzen van de pretenties van de bisschop van Rome, het verwepen van heiligenverering) en niet alleen om Luther.
De sleuteltekst bij Luther is Romeinen 1:17 ‘De rechtvaardige zal uit het geloof leven’ eerder dan Galaten 2:16
Ik ben eruit wat me zo dwars zit aan dit stuk: er wordt redelijk gesuggereerd dat Luther c.q. protestanten ‘goede werken’ niet zouden willen uitvoeren. Dat is niet zo en dat was niet waar de kritiek over ging.
En nog 1 keer zaniken…: dit stuk gaat toch helemaal niet over de scheiding tussen Joden en christenen…? Je wil toch eigenlijk iets kwijt over Luther…?
Luther is de wissel waarover alle christelijke theologie is gegaan. Zijn uitleg van “werken der Wet” is dominant gebleven, voor zover mij bekend ook binnen de katholieke kerk. Dat ik hem noem heeft niets te maken met het bashen van de Reformatie maar is gewoon het noemen van een extreem invloedrijke exegeet. Zou ik het hebben gehad over de locatie van het Eiland der Bataven, dan zou ik Erasmus o.i.d. hebben kunnen noemen als iemand die een uitdrukking verkeerd uitlegde. Zo vreemd is dat toch niet?
Mooie blog! Wat betreft het feit dat kinderen lijken op hun ouders zou ik het boek van Carl Zimmer: Ze heeft haar moeders lach, een boek over erfelijkheid. Makkelijk te lezen naar mijn mening.
Drie maal is scheepsrecht…
(En we moeten dat geld van die dijkaflaten ook nog eens terugvorderen van de paus)
In hoeverre is Luther niet zelf een ‘middeleeuwer’? Ook zijn anti-joodse polemiek wortelt in een sentiment dat bij het Concilie van Lateranen IV begint. Verder bouwt hij (radicaal) voort op de late Augustinus en Hiëronymus in zijn bijbelcommentaren.
‘…, een jood houdt zich aan de wet omdat hij al gered is.
Waar is deze uitspraak op gebaseerd? Ze komt mij niet logisch voor.
Ik zou eerder denken dat een joods persoon zich aan de wetten houdt omdat hij anders gestraft wordt. Immers, de verbanning naar Babylon werd daar later uitgelegd als een straf van Yahweh, omdat ze zich niet aan Mozes’ wetten hadden gehouden.
Vandaar dat de Pentateuch werd aangepast en op schrift gesteld. (Wat o.a. ertoe leidde dat het Genesis verhaal werd uitgebreid met de verjaging van Adam en Eva uit het paradijs, naar analogie van de verbanning naar Babylon.)
Ik denk dat je het werk van A.P. Sanders even moet doornemen. Het is erg toegankelijk.
Bedoel je niet E.P. Sanders?
Een verhelderende blog! Mij deed de allegorie sterk denken aan de lange,retorische en iconografische traditie van “Hercules op de tweesprong”(zeer gekerstend).De keuze was dan wel bv. tussen de verleiding van mooie retorische praatjes en de moeizame weg van de waarheid!
Ooit door René Girard behept met de idee dat het kernverschil tussen OT en NT de universele naastenliefde was (itt het uitverkoren volk) en de idee van zelfopoffering (itt de zondebok): zie het lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld. Na andere lezingen toch tot de vaststelling gekomen dat het Jezus en het NT vooral ging over het onvoorwaardelijke geloof, zoals hierboven vermeld. Dat was voor mij een ontgoocheling: ik was graag van het atheïsme teruggekeerd naar een verheven leer. Onvoorwaardelijk geloven is echter niks voor mij. Ik zal dus maar blijven wachten op de échte verlosser.