“Zo klinkt de stem van een 3000 jaar oude mummie”: Britse onderzoekers hebben een CT-scan gemaakt van het strottenhoofd en de mond van de Egyptische priester Nesyamun, wiens mummie in Leeds ligt, en hebben een 3D-printer aan het werk gezet om het spraakorgaan te reproduceren. Ze kunnen er lucht doorheen blazen en zo zouden we kunnen weten hoe een antieke stem klonk. Althans, dat beweren ze. En ze voegen toe dat het aardig is om in musea te laten horen hoe oud-Egyptisch heeft geklonken.
Onmogelijke ambitie
Laten we duidelijk zijn: dit is allemaal wat raar. Je kunt wel een eind komen bij de reconstructie van enkele basisklanken, maar de onderzoekers moesten ook nogal wat aannames doen. De tong van Nesyamun was bijvoorbeeld verschrompeld en zijn verhemelte ontbrak. Er is geen mogelijkheid die te reconstrueren.
Los daarvan: we leren al jong klanken maken en dat is redelijk cultuurbepaald. Wie Nederlands leert, zal zijn leven lang moeite hebben met de /th/ van het Engels en omgekeerd kan een Nederlander aan iemands s-klanken horen of een spreker uit Marokko komt. Ik heb ooit eens gelezen dat de vorm van het strottenhoofd en de mond maken dat vrouwen- en mannenstemmen slechts een terts of een kwart verschillen, en dat het veel grotere verschil tussen bas en alt of tenor en sopraan dat we horen, verder geheel is aangeleerd. Wat ik maar zeggen wil: taalverwerving is geen biologisch maar een sociaal proces, en omdat we geen sociolinguïstisch onderzoek kunnen doen naar de oude wereld, hebben we geen idee hoe Nesyamun zijn spraakorgaan heeft benut.
Niet helemaal irrelevant is bovendien het menselijk vermogen om een zangstem te hebben die afwijkt van de spreekstem. De Libanese zangeres Fairuz klinkt zingend heel anders dan sprekend. Joey Ramone ook trouwens. Dat geldt misschien wel voor alle geschoolde stemmen, dat weet ik niet. In elk geval: het maakt uit voor een Egyptische priester, die het zingen in de tempel had in zijn takenpakket. De onderzoekers hebben nu één klinker gereconstrueerd maar de ambitie te laten horen hoe Egyptisch heeft geklonken, die moeten ze nog maar even in de ijskast zetten.
Marc van Oostendorp, die ik om commentaar had gevraagd op dit blogje, attendeert erop dat er nog iets wonderlijks aan de hand is met die ene klinker. Welke klinker je uitspreekt, is afhankelijk van de stand van de mond. Dat is nu de mond van een lijk, en aangezien het niet bijster aannemelijk is dat Nesyamun tijdens het spreken zijn mond almaar in de stand heeft gehouden waarin de onderzoekers die aantroffen, is dus in feite gereconstrueerd hoe een lijk geluid zou maken. Het is een mummie die spreekt, geen levende.
En nu we het toch hebben over klinkers: zelfs als we de genoemde problemen allemaal konden ondervangen, dan nog is de ambitie in een museum te laten klinken hoe een oude Egyptenaar zou hebben gesproken, onhaalbaar. De Egyptenaren schreven immers geen klinkers. We hebben geen idee welke klinkers hun taal had.
Een praktische complicatie
Er lijkt ook een praktische fout in dit onderzoek. Volkomen terloops merken de onderzoekers op dat de mummie ooit is onderzocht met röntgenstralen. Dat is hoogenergiek licht en kan schadelijk zijn. Als uw tandarts een röntgenfoto van uw gebit maakt, krijgt u even een loden kleed om en loopt hij de kamer uit. De vraag of het strottenhoofd van Nesyamun vervormd zou kunnen zijn, wordt door de onderzoekers niet gesteld.
Ethiek
Maar vooral: we hebben te maken met menselijke resten. Dat is niet zomaar een thema. Om dicht bij huis te blijven: bij de opgraving onder de basiliek van Tongeren zijn menselijke resten gevonden, waar de archeologen naar hebben gekeken en die ze vervolgens hebben bijgezet. Of neem de wijze waarop het veenlijk van het meisje van Yde wordt geëxposeerd in het Drents Museum in Assen, respectvol bedekt met een deken. Ligt de omgang met menselijke resten in onze eigen contreien al gevoelig, in landen met een overwegend islamitische bevolking is dat helemaal zo en is men verontrust als de doden niet gewoon worden begraven. Mummies zijn voor Egyptenaren nooit een onschuldig artefact uit het verre verleden. Bij Oog op de Oudheid 2020 – het programma is bijna af – zal een van de sprekers het hebben over de museale ethiek rond het tentoonstellen van menselijke resten.
Let wel: zoals er goede redenen zijn om mummies te onderzoeken en veenlijken tentoon te stellen, zo kunnen er heus goede redenen zijn om eens te zien hoe een antiek strottenhoofd in elkaar zit. Er zijn voldoende wetenschapsethische publicaties waarin de diverse afwegingen staan beschreven, de voors en tegens, de dos and dont’s, de best practices. De onderzoekers van Nesyamun citeren die, als ik het literatuurlijstje goed heb begrepen, nergens. De noodzaak voor dit onderzoek en de reden om niet terughoudend te zijn ontgaan me.
Curse of the Mummie
Ik weet niet wat ik van dit onderzoek moet denken. De wetenschappers zelf menen dat het leuk is om in musea een antieke stem te laten klinken. Het gaat dus om beleefbaarheid en niet om wetenschap of publieksvoorlichting. Ware ik Nesyamun, ik zou doen wat een Egyptische priester betaamt: als ik eenmaal weer spreken kon, gaf ik lucht aan al mijn infernale vloeken en liet ik alle tien plagen van Egypte neerkomen op de onverlaten die mijn rust verstoorden om wat publicitair gewin.
[Marc van Oostendorp heeft inmiddels ook een stuk aan deze kwestie gewijd. Dat vindt u hier.
Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Volledig mee eens; net zo zinloos als de beruchte ‘reconstructie van het hoofd van Jezus’ een aantal jaar terug.
Alleen bij het kopje ‘Een praktische complicatie’ moet ik toch wel enige vraagtekens stellen. Röntgenstraling is potentieel – en zeker bij regelmatige blootstelling – kankerverwekkend (vandaar het weglopen van de tandarts), maar zal niet zomaar fysiek een strottenhoofd van een mummie vervormen; dat moet er wel een enorme Death-Ray zijn gebruikt…!
Als iemand andere ervaringen heeft, hoor ik het graag!
Meer iets voor het spookhuis op de kermis.
Los van de ethische kant van de zaak: het lijkt mij vrij eenvoudig om de zin of onzin van de procedure te testen: Maak een CT scan van het strottenhoofd van een levend proefpersoon, ga aan het werk met de 3D printer en de perslucht en vergelijk met het stemgeluid van de proefpersoon. Ik zet mijn geld op de gok dat het niks wordt. Maar wellicht hebben de onderzoekers dat al gedaan, staat daarover iets in het artikel?
”zo kunnen er heus goede redenen zijn om eens te zien hoe een antiek strottenhoofd in elkaar zit”
Ik ben wel benieuwd naar een goed voorbeeld, of een link naar een lijst met best practises.
Tijdje geleden reageerde iemand een BBC uitzending met een reconstructie van Neanderthaler klanken: was dit wel een gedegen onderzoek? Ik was namelijk enthousiast 😄
“Ik weet niet wat ik van dit onderzoek moet denken. De wetenschappers zelf menen dat het leuk is om in musea een antieke stem te laten klinken.”
Ik weet het wel. Het is luchtfietserij die verkocht wordt als de Amstel Gold Race. Een zichzelf respecterend museum presenteert de reconstructie dan ook alleen met de disclaimer dat men er heel wel volledig naast kan zitten.
Dat vrouwen- en mannenstemmen van nature weinig verschillen geldt wel voor de spreekstem maar zeker niet voor de zangstem, zelfs niet de natuurlijke ongeschoolde. Ongeschoolde vrouwen hebben wel de neiging veel lager te zingen dan bij hun natuurlijke stem past, maar dat komt vooral doordat ze niet hun zangstem maar hun spreekstem gebruiken.
Op de foto is mooi te zien hoeveel meters handgesponnen en -geweven linnen er om het lijk werden gewikkeld. Je denkt er nooit zo bij na, maar er bestaan fresco’s waarop de linnenweverij wordt afgebeeld: er wordt gesponnen en geweven in een soort sweatshops, strenge opzichters en kinderarbeid incluis. (Bron: Elizabeth Barber: Prehistoric Textiles.)
Mijn eerste reactie bij de foto (als ex-verpleegkundige): ‘Oeps, die is echt veel te laat voor de scan!’
Verder deel ik Jona’s gemengde gevoelens. Hoewel de tien plagen natuurlijk een straf waren voor precies de Egyptenaren en niet de museumbezoekers in Leeds. Zou voor hen wel leuk zijn als de mummie dan ook een Yorkshire-accent meekrijgt.
Ik had dit bericht op de site van de BBC gelezen. En ook ik vroeg me af of je bij analyse van Limburgse strottenhoofden de zachte g zou vinden. Of de sleeptoon. Enz enz
Maar ze hadden nog iets anders, en dat is dat je met röntgenstralen ook eventuele teksten van papyri in de wikkels van de mummie zou kunnen lezen. Hoef je geen mummie meer kapot te maken, zelfs niet als je Obbink heet.
Een vraag is of het stottehoofd in die 3 duizend jaar is veranderd bij mensen. Ik neem aan van niet.
Ik denk dat taal klanken deels ook biologisch zijn. Een mens opgegroeid zonder anderen in de buurt zal reageren op geluiden die hij hoort. En wie zal beweren dat dat geen taal zou kunnen zijn?
Wat het onderzoek betreft ben ik het geheel eens met FrankB. Naar mijn idee stelt het weinig voor.
Maar wel een een grappig verhaal, Jona!
@Jan Kroeze
“En wie zal beweren dat dat geen taal zou kunnen zijn?”
Ik. Taalverwerving is volledig afhankelijk van het voorbeeld van anderen. De zgn wolfskinderen, die opgegroeid zijn zonder andere mensen, bleken geen van alle iets van een taal te beheersen. En die leerden ze ook niet meer goed op latere leeftijd. En baby moet brabbelen als voorbereiding op de taalverwerving, en heeft daartoe het voorbeeld van sprekers nodig. Het praten tegen een baby is dus essentieel voor de taalverwerving. Wolfskinderen hebben die ontwikkeling gemist en dat kan nooit meer ingehaald worden. Dove kinderen doen dat brabbelen met de handen zodat ze later gebarentaal als volledig natuurlijke taal kunnen “spreken”.
@jacob: kinderen moeten voorbeelden hebben om fatsoenlijk een taal te kunnen spreken, maar zonder voorbeelden (van een mens) ontwikkel je geen taal. Baby’s brabbelen, waarom zou dat geen taal kunnen zijn. Mijn hond blafte op verschillende manieren en als ik goed luisterde wist ik wat ie wilde. Een kennis van mij is zoals dat heet doofstom, hij kan liplezen en brabbelt dan iets terug en ik begrijp hem uitstekend. Taal is communiceren en dat kan op verschillende manieren.
‘Wie Nederlands leert, zal zijn leven lang moeite hebben met de /th/ van het Engels (…)’
Dat is wel kort door de bocht. Alhoewel veel van onze tonggenoten iets produceren dat lijkt op /t/, /d/, /s/ of /z/ zou ik ‘zal’ door ‘kan’ willen vervangen, want het valt wel degelijk te leren. Van een paar dicht bij mij staande en betrouwbare native speakers weet ik dat Nederlanders een keurige Engelse /th/ kunnen vormen; dat is in dit geval geen Engelse beleefdheid.
Die -th, zowel stemloos als stemhebbend, is inderdaad goed leerbaar. De klank komt in heel veel talen voor. Maar probeer maar eens de Arabische keelklanken, of de klikklanken van de San talen, dat is een stuk moeilijker. En een vreemde taal met een native-accent spreken lukt bijna niemand. Wat je in je eerste jaar hebt gebrabbeld gaat een leven lang mee.
Mijn achternaam is Buijs en ik heb nog nooit een buitenlander ontmoet die dat goed kon uitspreken.
Mijn meisjesnaam is Drijfhout. Een van de redenen dat ik de achternaam van mijn man gebruik.
Nooit iemand met de Belgische of Surinaamse nationaliteit ontmoet?
Nog beter voorbeeld dan het uwe is Euwe.
Da’s een goeie! Misschien beschouw ik Belgen en Surinamers gewoon niet als buitenlanders!?
+1.
“De Libanese zangeres Fairuz klinkt zingend heel anders dan sprekend. Joey Ramone ook trouwens. Dat geldt misschien wel voor alle geschoolde stemmen, dat weet ik niet.” Ja, een geschoolde stem klinkt heel veel anders dan een spreekstem. Door de juiste techniek klinken er bijv. veel meer boventonen mee vanwege de resonantie van het lichaam. Je kunt uiteraard best zingen met je spreekstem, maar dan zit er geen muziek in, zou ik maar zeggen.
Mmm. Wat de ethische kant betreft, grafschennis was waarschijnlijk wijdverbreid in het oude Egypte. Ook in andere streken was dat zo, vandaar de vaak draconische straffen die op grafschennis stonden. Ik heb wel eens gelezen dat een groot deel van de gevonden graven uit de vroeg-Merovingische tijd geroofd of geschonden zijn binnen 50 jaar na gebruik. Door tijdgenoten dus, misschien zelfs door familie. Graf- en lijkschennis zijn net zo goed iets van vroeger tijden. Ik denk inderdaad dat we ons moeten leiden door fatsoensnormen bij de omgang met de doden, maar we moeten de omgang met de doden in de Oudheid of Middeleeuwen ook niet idealiseren zoals in het twitterdraadje dat Jona Lendering nazond.
Dit is toch een heel raar onderzoek. Die focus op anatomie alsof dat iets vertelt over de klank van oude talen. Als je nu zoiets zou proberen met een australopithecus, tot daar aan toe, maar een Egyptenaar van ocharme 3000 jaar geleden?
Uitspraak is leuk. Zo spreekt een Antwerpenaar de lange “aa” in de zin “verse kaas uit de Twaalfmaandenstraat” 4 keer verschillend uit, en daarvan lijkt er maar één een beetje op een a. De enige a-klank in de zin vind je in “verse”.
Varse keis ooët de Twèlfmeungdestroat.
Zie dat maar eens uit je strottenhoofd te krijgen…
Het is eigenlijk een heel kleine straat, dus meer het Twèlfmeungdestrotshe.
Dat ligt niet aan de Antwerpse uitspraak maar aan de verkeerde spelling van het Nederlands (vanuit het oogpunt van de Antwerpenaar).