Misverstand: Octavianus noemde zichzelf Octavianus
Na de moord op Caesar werd zijn testament geopend en bleek dat hij zijn achterneef Gaius Octavius had geadopteerd. Het was niet ongebruikelijk dat adoptiefzonen een naam kozen waarin ze zowel hun echte als hun tweede vader eerden: Marcus Junius Brutus, de moordenaar van Caesar, had de naam Caepio aangenomen na te zijn geadopteerd, en een bekende Romeinse veldheer heette Publius Cornelius Scipio Aemilianus – de Scipio die was geboren in de Aemiliusfamilie. Caesars achterneef had zich dus Gaius Octavius Caesar of Gaius Julius Caesar Octavianus kunnen noemen.
Hij noemde zich Gaius Julius Caesar maar oudhistorici duiden hem altijd aan als Octavianus. Twee Julii Caesares is immers verwarrend, temeer daar de jongere net als de oudere na een reeks burgeroorlogen alleenheerser werd. Nadat Caesar Senior de republiek had beëindigd, wist Caesar Junior de monarchie te stichten, en nam de troonnaam Augustus aan, “de verhevene”.
Het zijn niet de minste oudhistorici die beweren dat de adoptiefzoon zich, tussen zijn adoptie en het moment waarop hij alleenheerser werd, zélf Octavianus noemde – maar die was niet gek. “The name of Caesar was the young man’s fortune”, zoals de oudhistoricus Ronald Syme het verwoordde in zijn beroemde boek The Roman Revolution (1939).
Nu u hier toch bent…
Door het coronavirus ben ik de komende vijf maanden zonder betaald werk. Bestel mijn komende boek over de wedloop in de papyrologie tussen vervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt, waarin ook valt te lezen hoe oudheidkundigen de prijs voor vervalsers en dieven opdrijven. Eigenlijk vind ik het best belangrijk, dus bestel, lees en bespreek dat boek. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
Ja! Dit stukje heb ik je atlijd een beetje kwalijk genomen. Want sindsdien weet ik niet meer goed hoe ik hem noemen moet. En dat voor misschien wel de grootste staatsman aller tijden! Hij ontwierp een politiek stelsel dat het met enige aanpassingen maar liefst 15 eeuwen uithield – ruim 19 als we ook het Turkse sultanaat meetellen. En waarom eigenlijk niet? Het Turkse sultanaat was de opvolger van onder andere het sultanaat van Rûm – inderdaad, vernoemd naar de hoofdstad van Italië.
We kunnen hem gewoon “augustus” noemen.
“ontwierp een politiek stelsel” Zo gaat dat niet met politieke stelsels. In de treffende definitie van Charles Lindblom: “politics is the art of muddling through” is zoiets onmogelijk. Je komt gewoon van de ene toestand in de andere en kijkt hoe het dan verder moet. En Augustus had een ongewoon scherpe blik.
Deze omstandigheid maakt ook dat samenzweringstheorieën bij voorbaat verworpen kunnen worden. Samenzweren vergt een mate van vooruitzien en planning die praktisch onmogelijk zijn.
Is overigens bekend vanaf wanneer oudhistorici Augustus Octavianus zijn gaan noemen? Deden de Romeinse auteurs die de keizertijd beschreven dat ook al?
Ik kon zo snel geen andere term bedenken. Augustus deed nog wel iets meer dan alleen maar toekijken, hoe scherp zijn blik ook was.
Dat heb ik ook niet gezegd. Ik heb gezegd dat Augustus zonder vooropgezet plan te werk is gegaan maar voortdurend naar bevind van zaken heeft gehandeld. En enigszins geïmpliceerd dat dit veel succesvoller pleegt te zijn dan het werken van blauwdrukken. Napoleon, gevraagd naar het geheim van zijn succes op het slagveld schijnt geantwoord te hebben: “On s’engage en puis on voit”. (Men raakt slaags en daarna ziet men)
Of je dat Turkse sultanaat mag meetellen, weet ik niet. Het is toch echt wel een “buitenlandse” veroveraar die de macht overneemt en de oude elite vervangt. Het is een gevaarlijke discussie waar islamofobie en politiek gekleurde inzichten voortdurend op de loer liggen. Naar mijn aanvoelen eindigt het Romeinse Rijk toch echt wel in 1453, wat de sultan, de Duitse keizer en de tsaar ook mogen beweren.
Aangezien de Romeinen oorspronkelijk uit Rome zelf kwamen was het hele Romeinse Rijk het resultaat van “buitenlandse” veroveringen. Dat is dus geen heel sterk argument.
Mijn punt is eerder de continuiteit van het politieke stelsel. De Duitse keizer had met een gekozen parlement te maken en niet met religieuze gezagsdragers; over zijn leger had hij niet bijzonder veel te vertellen. Bovendien had Duitsland al vroeg algemeen mannelijk kiesrecht. Augustus zou van dit alles heel raar hebben opgekeken en alle volgende Romeinse keizers ook.
Het feodale stelsel van tsaristisch Rusland verschilde eveneens flink van het Romeinse Rijk.
Maar ik geef ruiterlijk toe dat voor 1453 het nodige te zeggen valt.
“Aangezien de Romeinen oorspronkelijk uit Rome zelf kwamen was het hele Romeinse Rijk het resultaat van “buitenlandse” veroveringen. Dat is dus geen heel sterk argument.”
Dat is toch een andere situatie? Als de Romeinen hun eigen rijk uitbreiden, is het logisch dat ze de veroverde gebieden Romeins gaan noemen. Als een andere mogendheid het (laatste restje) Romeinse rijk aan zijn gebied toevoegt, is het nieuwe bestel voor mij geen voortzetting van het oude. De breuk was ook groter dan enkel een nieuwe keizer: de nieuwe elite sprak een andere taal, praktiseerde een andere godsdienst. In tegenstelling tot bijvoorbeeld het Engels na de Normandische verovering is de taal van de verliezers in Constantinopel haar plek in het machtscentrum definitief kwijtgeraakt.
Als de sultans zich zelf als rechtmatige opvolgers voorstelden, dan is dat een politieke keuze om aan prestige te winnen. Er wordt een continuïteit gefantaseerd. Vandaar mijn vergelijking met de tsaar en de Duitse keizer (ik bedoelde daar ook meer de middeleeuwse keizers met hun Heilige Roomse Rijk mee, ik moet duidelijker zijn).
Die discussie over continuïteit doet me wat denken aan een stukje voetbalhistorie dat zeer geschikt is om mijn Beerschot-vrienden te jennen. Beerschot (gesticht 1899) ging failliet in 1999. De club Germinal Ekeren uit het noorden van de stad (kilometers van Beerschot in de zuidrand) voegde de naam Beerschot aan zijn eigen naam toe, verhuisde naar het zuiden en de supporters stapten mee in het verhaal. Dit vehikel ging in 2013 ook failliet. Een kleine club uit de buurt, Wilrijk, plakte de naam Beerschot aan zijn eigen naam en nam ook de supporters over. De Beerschotmensen die in het nieuwe bestuur zetelden, bedankten Wilrijk in 2019 door elke verwijzing naar de reddende club te schrappen (stamnummer, kleuren, naam). Voor de Beerschotsupporter is zijn club een taaie overlever, een traditieclub. De Antwerpsupporter streelt trots het jaar 1880 op zijn truitje, mompelt wat over parasieten en past op de wikipedia-pagina het stichtingsjaar van het nieuwe Beerschot opnieuw aan naar 1921 (Wilrijk) nadat de een of andere paars-witte geschiedvervalser er weer eens 1899 van heeft gemaakt. Wilrijk is trouwens een Romeinse naam – Villariacum -, zeldzaam in mijn Frankische streek, maar dat geheel terzijde.
Natuurlijk is het huidige Beerschot gewoon Beerschot. Een club, dat zijn in de eerste plaats de supporters. Maar we zullen het niet nalaten de geschiedkundige puntjes op de i te zetten. Iedereen heeft recht op zijn kleine kantjes.
“de nieuwe elite sprak een andere taal, praktiseerde een andere godsdienst. In tegenstelling tot bijvoorbeeld het Engels na de Normandische verovering is de taal van de verliezers in Constantinopel haar plek in het machtscentrum definitief kwijtgeraakt.”
Eeehhhh, na de Normandische verovering veranderde het Engels drastisch, nadat het Oudengels van de verslagen Angelsaksen nog een tijdje de taal van het gewone volk was. De nieuwe elite nam die absoluut niet over. Ook zie ik niet – en u doet geen enkele poging daartoe – wat het verband zou kunnen zijn tussen taal en politiek stelsel. Dat Augustus Latijn sprak verhinderde het Grieks sprekende deel van het Romeinse Rijk bepaald niet dat stelsel vanaf 476 CE te continueren. Het taalargument doet dus niet terzake.
De godsdienst die men in Constantinopel praktiseerde was ook al niet dezelfde als in het vroegere westelijk deel; het schisma van 1054 was niet meer dan een formaliteit, een erkenning de jure wat de facto al enkele eeuwen bestond. Het politieke stelsel zoals geïnitieerd (van JacobK mag ik “ontworpen” niet meer gebruiken) door Augustus had bovendien al een veel drastischer vervanging ondergaan toen het christendom staatsgodsdienst werd; vergeleken daarmee was het vervangen van christendom door de islam een peulenschil. Dus ook het religie-argument spreekt de bewering dat qua politiek stelsel het Osmaanse Rijk een continuering van Augustus is niet of nauwelijks tegen.
Blijft staan de verovering van buitenaf. Alleen kwam het wel vaker voor dat veroveraars het oude politieke systeem overnamen. Wat meer is, de Turkse sultanaten (met de Seltsjoeken als eersten) hadden ook al een paar eeuwen naast het Romeinse Rijk bestaan voor de verovering van Constantinopel. Het zou me sterk verbazen als zij voor de inrichting van hun bestuur niet naar die beroemde en machtige stad hadden gekeken. Dat doen nomaden meestal als ze met militaire middelen ergens een machtsbasis organiseren om zich blijvend te vestigen; ze hebben immers geen eigen rolmodel.
Dus voorlopig houd ik vol dat 1453 qua politiek stelsel veel minder een breuk betekende dan in christelijk Europa graag gedacht wordt en werd. Mijn bewering berust op continuïteit, niet op politiek gemotiveerde uitspraken van willekeurige keizers/tsaren/sultans.
Eigenlijk hebt u mij gesterkt ….
De rivaliteit tussen Beerschot en Royal Antwerp FC laat ik lekker over aan Antwerpenaren. Ik heb het al druk genoeg met de rivaliteit van mijn favorieten (vanzelfsprekend en naar mijn erkend subjectieve oordeel in elk opzicht een veel mooiere club dan welke andere ook, inclusief die van u) met onze eigen buren, alsook met een paar iets verder weg gelegen clubs.
Mocht daarentegen de BeNeLiga nog eens tot stand komen dan wil ik graag met u de match tussen onze geliefde clubs bezoeken. Ik geloof niet dat ze ooit tegen elkaar gespeeld hebben.
Ik beweer niet dat er een verband is tussen taal en politiek stelsel, noch tussen religie en politiek stelsel. Ik stel alleen maar dat in 1453 het laatste restant Romeinse keizerrijk dat met Augustus begon ten einde kwam. Er was geen politieke verschuiving binnen het Romeinse rijk – er was geen Romeinse rijk meer.
Uiteraard is het Engels zeer beïnvloed door het Frans van de Normandische heersers, maar we gaan toch niet in twijfel trekken dat de taal van de macht in het VK al eeuwen een Germaanse taal is, en geen Frans? Uiteindelijk nam de elite de volkstaal weer over. Dat is niet gebeurd in het Turkse rijk.
Kayseri Rum was onderdeel van de titels van de sultans uit het huis van Osman/Othman na de verovering van Constantinopel. Omdat wij maar blijven praten over Byzantijns rijk en Byzantium is niet altijd duidelijk waarom.
Sinds ik geleerd hebt dat Byzantium de West- en Centraal-Europese naam is voor het Romeinse Rijk van na 476 CE vermijd ik deze zoveel mogelijk.
Uit mijn Hovo-les over ‘Augustus’:
“Als hij zich realiseert dat hij ook de politieke erfgenaam van Caesar is geworden wijzigt hij zijn naam in Caius Iulius Caesar (Octavius) en laat zich Caesar noemen. In vrijwel alle boeken wordt hij nu Octavianus genoemd, maar die naam heeft hij nooit gehad! Tot november 44 v.Chr., dus slechts een half jaar (en niet langer!) is dat een denigrerende term die door Cicero wordt gebruikt. Na die tijd heeft Cicero het over Caius Caesar. “
Tja, het blijft altijd een beetje schipperen. Als je voor eerstejaars een introductiecursus Romeinse geschiedenis geeft, laat je het beter uit je hoofd om de postume adoptiefzoon van de vermoorde dictator dezelfde naam als zijn adoptiefvader te geven, want de materie is zo ook al ingewikkeld genoeg.Om soortgelijke redenen noemen moderne oudhistorici (bijvoorbeeld Ronald Syme, Dieter Kienast) de adoptiefzoon meestal Octavianus, maar eigenlijk altijd met de toevoeging dat de benaming niet correct is en het gebruik ervan is ingegeven door een streven verwarring te voorkomen. Zie voor een recent voorbeeld de redactionele inleiding van een themanummer van het tijdschrift Lampas over de Res Gestae Divi Augusti, het politieke testament van de grondlegger van het principaat:
“Wie een themanummer redigeert waarin Augustus centraal staat, ontkomt niet aan keuzes inzake de naam van de hoofdpersoon. Dankzij de adoptie bij testament door Julius Caesar kon C. Octavius, de kleinzoon van de zuster van de dictator, zich sinds 44 v.Chr. Gaius Julius Caesar noemen; het extra cognomen ‘Octavianus’, dat naar zijn geboorte in de gens Octavia verwees, liet hij zelf consequent weg, en in onze bronnen wordt hij vrijwel altijd ‘Caesar’ genoemd. Oudhistorici duiden hem, om verwarring met zijn adoptiefvader te voorkomen, tot 27 v.Chr. gewoonlijk aan als Octavianus; vanaf 27 wordt dan de in dat jaar door de senaat verleende erenaam ‘Augustus’ gebruikt. Wij hebben onze auteurs gevraagd die conventie te volgen, maar waar ‘Octavianus’ in geciteerde bronnen ‘Caesar’ wordt genoemd, is die naam gehandhaafd.” Zie voor het themanummer: https://verloren.nl/boeken/2086/212/28582/oudheid/res-gestae-divi-augusti
Goeie vraag van Jacob Krekel hierboven: “Is overigens bekend vanaf wanneer oudhistorici Augustus Octavianus zijn gaan noemen? Deden de Romeinse auteurs die de keizertijd beschreven dat ook al?” Ik had geen antwoord paraat, maar ben even gaan zoeken. Zoals hierboven gezegd, in de bronnen is het ‘Caesar’ wat de klok slaat. Maar er zijn uitzonderingen. Cicero noemt in zijn correspondentie de adoptiefzoon van de vermoorde dictator ‘Octavianus’, ná de legalisering van de postume adoptie in mei 44, maar vóórdat hij (Cicero) een politiek bondgenootschap met Caesar jr. sloot tegen Marcus Antonius. Vanaf dat moment noemt hij de jongeman, in overeenstemming met diens eigen voorkeur, ‘Caesar’. Daarna kom je ‘Octavianus’ nog wel eens tegen, maar incidenteel: Tacitus’ Annales 13.6; Cassius Dio 46.47.5; Eutropius 7.4; Pseudo-Aurelius Victor, De viris illustribus 79. De puf om al die passages en detail te analyseren ontbreekt mij even, maar mijn indruk is dat vóór de vierde eeuw (als het er allemaal niet meer zo toe doet) het van groter loyaliteit ten opzichte van de grondlegger van het principaat getuigt om ‘Octavianus’ te vermijden. Maar de naam is dus geen modern verzinsel.
…wist Caesar Junior de monarchie te stichten…
Kun je wel hier van een monarchie spreken? Bij een monarchie is er sprake van een erfelijke opvolging van de monarch. Augustus richtte het principaat op, een term die misschien te verkiezen was, omdat de princeps weliswaar alle bevoegdheden van de senaat kreeg, en in die zin pretendeerde de instellingen van de Republiek voort te zetten. De Senaat en de consuls gaven hem en zijn onmiddellijke opvolgers zonder moeilijk te doen wat hij wou. Dat lag natuurlijk aan zijn politieke truc om zich te laten smeken, waardoor zijn politieke populariteit nog groter werd, maar zijn opvolger werd door allerlei gekonkel (denk maar aan Tiberius) uitgekozen, maar er was geen overerving van het leiderschap .