Het Romeinse Rijk geldt – niet ten onrechte – als een van de grootste multiculturele samenlevingen. Zeker in de grensgebieden was het een komen en gaan van mannen die in het ene deel van het imperium werden gerekruteerd, vervolgens in een ander deel dienden (en hun vriendin leerden kennen) en weer ergens anders konden worden gedemobiliseerd (en dan mochten trouwen).
Opvallend als het Romeinse Rijk was, het was niet uniek en het was ook niet de eerste staat die soldaten over en weer verplaatste. De Perzen wisten ook van deze hoed en rand, al komt het meeste bewijsmateriaal uit één gebied: Egypte. Ik heb al eens geblogd over Judeeërs die de zuidgrens bewaakten en daar een eigen joodse tempel hadden. Bovenstaand beeldje uit het Allard Pierson-museum in Amsterdam documenteert een andere militaire eenheid. Denk er wel even een paard bij.
De man in kwestie valt te identificeren als een Sakische of Sogdische ruiter, dat wil zeggen dat hij afkomstig is uit Oezbekistan of Turkmenistan. Sakische ruiters streden in Plataia, net als de Chorasmiërs, die even verderop bij het Aralmeer leefden. Deze mensen, die vaak vochten als bereden boogschutters, staan ook afgebeeld op de reliëfs in Persepolis en worden genoemd in de archieftabletten. Het interessante is dat er in Centraal-Azië nauwelijks materiële sporen zijn aangetroffen van Perzische aanwezigheid, laat staan van rechtstreekse controle. Het archeologische bewijsmateriaal is dus asymmetrisch ten opzichte van het geschreven materiaal en de iconografie.
Ons ruiterbeeldje komt uit Memfis, wat een beetje problematisch is omdat Egypte eigenlijk geen steden kende in onze zin van het woord. De vraag waar we het eigenlijk over hebben als we “Memfis” zeggen is dus een goede, want het lijkt te draaien om een gebied van tempels, havens, paleizen, piramiden en andere graven dat zich uitstrekte over ruim vijfendertig kilometer. Een van die delen heette Inbu-Hedj, “witte muren”, de Witte Citadel waar volgens Herodotos (3.91) de Perzische troepen lagen. Dit fort heette overigens ook Men-nefer, “duurzaam en mooi”, waarvan “Memfis” is afgeleid.
Herodotos vermeldt ook een Tyrisch kamp in Memfis (2.112) en weet dat koning Amasis (r.570-526) de kazerne van de Griekse huurlingen vanuit de Delta verplaatste naar de koninklijke residentie (2.154). Het door Amasis’ voorganger Apriës (r.589-567) gebouwde paleis was in de Perzische tijd zeker in gebruik voor administratieve doeleinden: er zijn Aramese graffiti gevonden. Ook zijn daar pijlpunten gevonden en de lamellen van een schubbenpantser, een type wapenrusting dat in Centraal-Azië is ontwikkeld en heel wel door een Sakische, Chorasmische of Sogdische bereden boogschutter kan zijn gedragen.
Enkele papyri uit Saqqara suggereren dat de soldaten eigen akkers hadden. Sommige zegels waren Egyptisch van stijl, andere waren meer Perzisch. En we leren er ook hoe de soldaten heetten: zevenentwintig hebben Iraanse namen, zoals Bagaya, de zoon van een vrouw met de Egyptische naam Tahesis. Zoals de Romeinse legionairs hun vriendinnen vonden in de steden bij hun legerbases, zo bloeide ook in Egypte weleens iets moois op.
En ergens in deze multiculturele wereld zat een Egyptische pottenbakker die het beeldje maakte van de Centraal-Aziatische ruiter dat nu in het Allard Pierson staat. Het is niet opvallend en niet mooi, maar illustreert een fascinerend complexe wereld.
[Dit was het 363e voorwerp in mijn reeks museumstukken. Meer over Perzisch Egypte is te vinden in het onlangs verschenen boek van Henry Colburn, Archaeology of Empire in Achaemenid Egypt (2020).]
Did I forget to mention, to mention Memphis?
Home of Elvis and the ancient Greeks!
Talking Heads: This must be the place
Heer Jona, omzichtig heb ik het eerder al eens voor het voetlicht gebracht bij Uw beschrijving van een met beeldhouwwerk versierde kade of brug niet ver van Uw woonstee; ‹ mooi › is een erg subjectieve kwalificatie bij de beoordeling van kunstvoorwerpen – al gebruik ook ik het adjectief kortheidshalve in de dagelijkse omgang.
Interessanter is waardóór wij iets ‹ mooi › vinden (of juist niet) ? In het in balans, streelt de symmetrie ons oog, is het de zorgvuldige afwerking, de elegantie van het ontwerp, de materiaalkeuze, de …
Deze toch wel bijzondere statuette maakt op mij een alleraardigste indruk. De rondom gesloten vorm, de driehoekigheid met omgekeerde echo in de baard, het ogenschijnlijk vriendelijk gezicht – dit beeldje mag gezien worden. Het is bijzonder qua vorm, trefzeker in uitvoering en documenteert een historische gegevenheid. Met met Uw waardevolle observatie dat je er een paard bij dient te denken, ben ik van mening dat een (plexi)glazen schematisch paard beter was geweest dan een stangetje (houder) in de rug.
Dank voor het uit- en toelichten.
@Marcel Meijer Hof: helemaal eens met je reactie, ik hoef het dus niet te herhalen!
Multiculturalisme wordt meestal gedefinieerd als een maatschappelijke en politieke ideologie waarbij men uitgaat van gelijkwaardigheid van verschillende culturele gemeenschappen binnen een bepaald gebied. Het is een begrip dat is gemunt in de negentiende eeuw. Ik betwijfel of het verstandig is het toe te passen op de oudheid. Ik denk dat je niet veel meer kunt zeggen dan dat de grote rijken uit de oudheid multi-etnisch waren.
@Houtsma: multi-etnisch is een veel betere omschrijving, dat politieke heeft me altijd tegengestaan, het wringt.
Humpty Dumpty meent ‘dat een woord betekent wat ik wil dat het betekent’. Voor mij hoeft multicultureel helemaal niet gelijkwaardig te zijn, zolang iedereen elkaar maar in zijn eigen waarde laat. Je zou misschien kunnen zeggen dat multicultureel een enigszins anachronistisch begrip is en meer empirische onderbouwing nodig heeft om het toe te passen op de oudheid. Jona Lendering wijst al op de openheid van de Romeinse cultuur. Overigens was het Habsburgse Rijk ook een multi-etnisch imperium. Dat functioneerde heel redelijk (Kafka schreef in het Duits in Praag waar Duits een minderheidstaal was) tot dat het nationalisme zijn kop opstak.
Er is iets geks, verontrustends gebeurd met het woord “multicultureel”. In de jaren zeventig ging het heel nadrukkelijk om enerzijds “er zijn diverse culturen” en anderzijds “de mijne is niet per se superieur maar ik mag die verdedigen”. Zeg maar het standpunt van ook Herodotos of Montaigne.
Na pakweg 2000 is de ter rechterzijde aangegrepen om links “weg met ons” in de schoenen te schuiven. Dat rechts (wat die term ook moge betekenen) dit deed, illustreert dat het geen waarheidsliefde bezit. Dat links dit heeft laten gebeuren, illustreert de ideologische leegte.
Geheel met je eens.
Ideologische leegte = geen antwoord hebben.
Ik ben bang dat het land al een generatie lang gevangen zit tussen rechtse botte en links ideeënloosheid. Jammer, want zowel het liberale ideaal van vrijheid als idealen over gelijke kansen en zorg voor het leefklimaat zijn alleszins respectabel. En inmiddels hebben we alle vrijheden verloren, zijn de kansen ongelijker dan ooit en gaat de planeet verder naar de klote.
Het heeft een reden. Iedereen heeft dezelfde kansen, alleen zijn we niet allemaal hetzelfde. Ik vind de sociaal-democratie niet onzinnig, maar denk niet dat het werkt. Het idee van “geen gelijke kansen” suggereert dat we een eerlijke maatschappij zouden krijgen als we voor iedereen de kansen gelijk zouden maken. Maar zo is het niet. We worden niet allemaal met dezelfde capaciteiten geboren. Ik ben liberaal maar soms denk ik: voor mij is dat gemakkelijk, ik heb geen problemen. En ja, de planeet; wat ik tot nu toe van de Green Deal heb gezien vind ik niet zo indrukwekkend; goed bedoeld maar geen oplossingen. 70% van de CO2 uitstoot komt door het wegverkeer. Maar als we dat afschaffen dan blijven de supermarkten leeg. Het is een ernstige uitdaging.
Actueel voorbeeld:
https://www.theguardian.com/commentisfree/2020/may/05/poverty-kills-people-coronavirus-life-expectancy-britain
Heer Lendering,
De Britse historica May Beard is voor eenzelfde opmerking door haar Engelse collega’s aardig verguisd. Polytheisme laat een grote verscheidenheid aan godsdiensten toe en daarmee diverse cultuuruitingen. Maar er was een duidelijke norm in het Romeinse Rijk en dat was de Romeinse cultuur met een taal, godsdienst en een elite. Al het andere viel in de categorie: dat leuke Turkse bakkertje dat op zondag ook vers brood heeft. Een anachronisme inmiddels nu AH op zondag open is. Pas in 212 geeft Caracalla aan alle vrije burgers (niet de slaven dus) het Romeins burgerrecht. Let wel, een verzamelingen rechten en verplichtingen komend uit het centrale Rome. Het stelde hem vooral in staat om meer belastingen te heffen. Dat het Romeinse Rijk een multi-culturele samenleving geweest zou zijn, waarin alle culturen relatief en even belangrijk waren, is een verzinsel uit de geitenwollensokkenfabriek van recente jaren. Dat de Romeinse cultuur veranderde ook onder invloed van andere culturen is evident. Getuige, wel of geen baard bij de keizer en begraven versus cremeren.
Mijn complimenten overigens voor uw site. Brengt me elke dag genoegen.
Daarmee introduceert u het idee van een “Leitkultur”. Over wat dat voor de moderne tijd moet betekenen, heb ik geen mening; professioneel in elk geval niet en persoonlijk eigenlijk ook al niet.
Maar dit weet ik wel: de Romeinse cultuur was heel open. Je had de staatsgoden te vereren, maar de grootste taal was niet Latijn maar Grieks. Ze accepteerden een religie uit een oostelijke uithoek van hun imperium.
De Romeinen namen werkelijk alles van iedereen over en hadden er – anders dan de Grieken en (later) de Arabieren – geen enkele moeite mee toe te geven dat die anderen hun leermeesters waren geweest. De erkenning dat anderen “groter” waren en dat je van anderen kunt overnemen, is te beschouwen als de voornaamste Romeinse nalatenschap. Een Romein zou verbijsterd zijn geweest over onze discussie over culturele appropriatie, want dat beschouwde hij als uiting van beschaving.
“De Romeinen namen werkelijk alles van iedereen over ”
Werkelijk alles? Dat zou betekenen dat het hen niet uitmaakte wat ze overnamen. Dan was niet alles even belangrijk, maar alles even onbelangrijk.
Ik denk dat het hen wel wat uitmaakte. Maar om te weten waarom ze bepaalde keuzes maakten is het niet voldoende om te kijken wat ze wel overnamen, maar ook naar wat *niet* overnamen. En dat weten we niet.
Daarom denk ik dat het beeld van Romeinen die alles maar overnamen misleidend is.
Welke empirische data bevestigen uw gedachte dat het het wel wat uitmaakte? Zonder antwoord hierop poneert u ook alleen maar iets dat u niet kunt weten. En u wilt zelf toch niet misleiden?
Het Romeinse Rijk is vooral door veroveringen tot stand gekomen. Ik weet niet of dat vergelijkbaar is met de omstandigheden waaronder het huidige multiculturalisme tot stand gekomen is. Een betere vergelijking zou gemaakt kunnen worden met bijvoorbeeld het Britse Empire van de negentiende en twintigste eeuw.
Nu je het noemt: cultural appropriation. Dat is een politieke term; men zoekt naar manieren van kritiek op de”witte” machthebbers. Bv https://everydayfeminism.com/2015/06/cultural-appropriation-wrong/
“A deeper understanding of cultural appropriation also refers to a particular power dynamic in which members of a dominant culture take elements from a culture of people who have been systematically oppressed by that dominant group.
That’s why cultural appropriation is not the same as cultural exchange, when people share mutually with each other – because cultural exchange lacks that systemic power dynamic.”
We hebben dan misschien geen Leitkultur maar blijkbaar wel een “dominant culture”. Dit soort “identity” denken heeft de US Democrats de das omgedaan.
Ik ben er ook niet heel blij mee. Zie bijvoorbeeld het boek van Tom Holland, waarin hij aan het christendom toeschrijft wat joods erfgoed is.
https://mainzerbeobachter.com/2020/02/29/hollands-joden-en-christenen-3/
Je moet wel eerlijk zijn over waar het vandaan komt. Er is bv wel degelijk een belangrijke zwarte invloed in de muziek zoals blues en jazz.
Laten wij dan zelf beginnen met eerlijk te zijn. Zowel jazz als blues als rock’n’roll zijn van Afro-Amerikaanse afkomst.
Zou de mantel een viltmantel zijn geweest?
Dag Saskia, het is een man met een baard die vermoedelijk op een rijdier heeft gezeten — meer kunnen we er niet van zeggen, het is nou ook niet echt een gedetailleerd plastisch meesterwerk. Gezien de hoofdbedekking zal hij inderdaad wel uit Centraal-Azië afkomstig zijn geweest. Maar dat is het ook wel zo’n beetje: er woonden veel stammen/volkeren in het losse verband dat we het Perzische rijk noemen.
Voor de andere reageerders: het verbaast me dat sommigen de moderne term multiculturalisme loslaten op de Romeinse wereld. Huidskleur of geloof interesseerde de Romeinen echt helemaal niets, tenzij dat geloof natuurlijk hun belangen kon schaden: zie de Christenen. Je hoort in Romeinse bronnen daar ook nooit wat over: naar enige waarschijnlijkheid heette een grote komediedichter niet voor niets “P. Terentius Afer”: een vrijgelatene met een kleurtje (“de Afrikaan”). So what, dachten de Romeinen. Er zijn (recent) Chinezen teruggevonden in Engelse graven uit de keizertijd. Het was kortom helemaal geen punt.
Saskia, we kunnen inderdaad alleen maar speculeren over wat er aan kleding wordt afgebeeld, maar wat we van de Iraanse volken van die tijd weten (dus niet alleen de Sogdiërs, Saken en Chorasmiërs van Centraal Azië, maar ook de Meden en Perzen van Iran) is dat hun hoogwaardigheidsbekleders een lange, volgens Xenofon purperen wollen jas met vrolijke sierpatronen als een schoudermantel over hun gegordelde tuniek droegen. Alleen in aanwezigheid van de grote koning werd deze jas aangetrokken en de handen in de overdreven lange mouwen verborgen als teken van onderworpenheid.