Ik blog nu al dagen over de Mediterrane wereld, dus we moeten eens rap overschakelen naar onze eigen contreien. Naar het Drentse dorpje Valthe om precies te zijn, waar in de Romeinse tijd een enorm bouwwerk was te vinden, de zogeheten Valtherbrug. Dit was een van hout gemaakte weg door het veengebied dat de grens vormt tussen oostelijk Drenthe en het zuidoosten van Groningen. Hoewel waterbouwkundig ingenieur J.W. Karsten geldt als degene die de weg in 1818 heeft ontdekt, waren het turfstekers die hem er al een jaar eerder op hadden geattendeerd. U ziet het parcours hier.
Knuppelweg
Houten veenwegen waren niet zeldzaam. Ze zijn al aangelegd in het vierde millennium v.Chr. en werden nog steeds gebouwd in de zeventiende eeuw. Na Christus welteverstaan. De Romeinen noemden ze pontes longi, “lange bruggen”, en hebben ze aan het begin van de jaartelling gebouwd over de moerassen rond Münster. In het Nederlands heten ze ook wel knuppeldam of knuppelweg. Kortom, niets bijzonders allemaal, maar de Valtherbrug is wel érg lang: twaalf kilometer van Valthe richting Ter Apel. Er moeten 50.000 bomen voor de aanleg zijn geveld. Dat riep aan het begin van de negentiende eeuw nogal wat vragen op, want wie konden dit in vredesnaam hebben gebouwd? En waarom?
Voor zover er antwoorden mogelijk waren, zouden die moeten komen van het hout van de Valtherbrug. Gelukkig was dat goed bewaard gebleven in het veen, waarin organisch materiaal sowieso goed bewaard blijft. Denk maar aan veenlijken. Het Paar van Weerdinge – overigens geen echtpaar, maar dat terzijde – is gevonden in hetzelfde drassige gebied, even ten zuiden van de Valtherbrug. Ook bij latere opgravingen is goed geconserveerd hout aangetroffen.
Eén vraag kon daardoor in de twintigste eeuw eenduidig worden beantwoord: dankzij jaarringdateringen weten we dat de bomen zijn geveld in de eerste eeuw v.Chr., al lijken er ook oudere delen te zijn. De bouwers waren dus geen Romeinse ingenieurs, zoals J.W. Karsten dacht omdat hij had gelezen over pontes longi.
Functie
De breedte van de houten weg, ongeveer drie meter, en de lichte constructie suggereren dat vooral voetgangers er gebruik van hebben gemaakt. Wagensporen zijn bij mijn weten niet aangetroffen. Ook denken we te weten dat de weg niet kan hebben gediend om moerasijzer te winnen. Dat kennen we wel uit Drenthe, maar is zuidelijker gewonnen, richting Emmen. Bij gebrek aan alternatieve hypothese nemen oudheidkundigen dus aan dat de Valtherbrug gewoon diende om een snelle verbinding te hebben tussen bewoonde gebieden aan de Hondsrug en in Westerwolde.
In dat laatste gebied zijn overigens weinig sporen van menselijke aanwezigheid uit die tijd gevonden. Dat heeft geleid tot ideeën over een religieuze functie voor de brug: misschien liepen hierover mensen het veen in om daar rituelen uit te voeren. Misschien wel mensenoffers, zie de veenlijken. Dat zijn leuke speculaties en ook precies dat: leuke speculaties. U weet wel, de Eerste Hoofdwet van de Archeologie.
Organisatie
Maar de echte vraag blijft hoe de aanleg van zo’n weg tot stand kwam. Er moeten vele tientallen mensen jarenlang enkele maanden per jaar aan hebben gewerkt en dat veronderstelt een aanzienlijke organisatie. Voordat de Romeinen de limes-weg aanlegden over de zuidelijke Rijnoever, was dit het grootste bouwwerk in Nederland.
Was de bouwer een lokale heerser? Was er samenwerking tussen twee bevriende stammen? Was er een relatie tot het veel oudere maar vlakbij gelegen hunebed D35? Allemaal onbekend. Wat we wel weten is dat noordelijk Nederland, waar ook de bewoners van de terpen en wierden een grote welvaart kenden, bepaald niet het armzalige gebied vormde waar de Romeinen over schreven. Als je het niet blijvend kunt veroveren, kun je maar het beste jezelf wijsmaken dat je er niet veel aan hebt verloren.
Laatste punt: Karstens onderzoek was het eerste Nederlandse archeologische onderzoek dat plaatsvond zonder dat het draaide om het bergen van kunsthistorisch interessante voorwerpen. Het veengebied tussen Valthe en Ter Apel is zo bezien de plek waar in Nederland de archeologie als wetenschap ontstond.
“een snelle verbinding te hebben tussen bewoonde gebieden aan de Hondsrug en in Westerwolde”
Ter topografische oriëntatie:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Bourtangermoeras
De knuppelweg loopt naar de punt van het schiereiland, dat in de gemeente Westerwolde ligt.
Ik woon er dichtbij, maar dit heb ik nooit geweten. Bijzonder. Dank voor de uitvoerige informatie.
Zonder meer een zeer boeiend bouwwerk die Valtherbrug.
Ondertussen lijkt het volgende nieuws totaal geen landelijke aandacht te krijgen. Enkel regionale Gelderse media hebben het naar buiten gebracht. De timing had waarschijnlijk alles te maken met het Romeinenweekend. Er is nog geen 100% zekerheid (als die er al ooit komt), maar als er werkelijk een tweede marskamp blijkt te zijn geweest bij Ermelo, dan is dat m.i. echt heel opmerkelijk.
Omroep Gelderland, 9 sep 2020:
‘Mark graaft in de bossen bij Ermelo naar Romeins marskamp’
https://www.omroepgelderland.nl/nieuws/2463958/Mark-graaft-in-de-bossen-bij-Ermelo-naar-Romeins-marskamp
De Stentor / Regio Veluwe, 10 sep 2020:
‘Romeinen waren dol op Ermelo: vondst tweede Marskamp ‘uniek’’
https://www.destentor.nl/veluwe/romeinen-waren-dol-op-ermelo-vondst-tweede-marskamp-uniek~a8373ef5/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.nl%2F&referrer=http%3A%2F%2Fwww.nifterlaca.nl%2F
Het is bekend; het heeft zelfs de Explorator gehaald, een in de Oudheid gespecialiseerde Engelse nieuwsbrief. Dat het niet wat meer aandacht krijgt in de Nederlandse media is omdat de Volkskrant, een van de voornaamste “movers and shakers” in de wetenschapsjournalistiek, momenteel wetenschapsnieuws vernauwt tot corona, en omdat het onderzoek nog niet is afgerond.
“De breedte van de houten weg, ongeveer drie meter, en de lichte constructie suggereren dat vooral voetgangers er gebruik van hebben gemaakt. ”
Is dat niet wat breed voor een voetgangerspad? Een meter zou toch meer dan voldoende zijn? Hadden ze ook maar 17000 bomen nodig gehad. In mijn gedachten zie ik er kruiwagens of iets dergelijks overheen rijden, maar dat is natuurlijk alleen maar fantasie.
Daar zeg je zo wat.
Er zijn geen slijtsporen van karrewielen aangetroffen. Processieweg?
Mensen moesten elkaar ook kunnen passeren en niemand wilde in het moeras een vies nat pak halen.
Het is wel leuk bedacht, stammetjes van 1 meter te gebruiken i.p.v. stammen van 3 meter, maar de stabiliteit is natuurlijk ook belangrijk. Een weg van drie meter breed is natuurlijk veel stabieler dan een weg van 1 meter breed, zeker op een zachte ondergrond.
Bedenk dat deze stammetjes/planken op het moeras “drijven”. Misschien met een beetje dwarsverband. Een meter geeft dan onvoldoende draagvermogen om over te lopen.
Voor zover ik weet was Westerwolde zelf in de perioden van aanleg van de veenwegen niet bewoond. Ze kunnen dan ook zelden een functie als doorgaande weg gehad hebben (bij Smilde lag er een die twee zandkoppen verbond en dat dus mogelijk wel had). Als er geen ijzeroer gewonnen kon worden blijft de rituele functie over. In het Drents museum staat de reconstructie van een heiligdom dan bij een van de veenwegen is aangetroffen, en er zijn veel objecten in het veen aangetroffen die daar alleen om rituele reden kunnen zijn gedeponeerd.
Het paar van Nieuw-Weerdinge, twee mannen zonder kledingresten die elkaar omarmen, zou passen in Tacitus’ vermelding van het feit dat homofielen in het veen werden verdronken.
Die gedachtes heb ook ik gehad, maar het is toch wel wonderlijk om dan een weg van twaalf kilometer aan te leggen. Is één kilometer niet genoeg?
Ik denk zelf dat de betrekkelijke leegte van Westerwolde een “red herring” is. Achter Westerwolde lagen gebieden die wel bewoond waren. De weg kan heel goed door het lege Westerwolde verder zijn gegaan als zandpad.
De tegenstelling is niet zo groot als op het eerste gezicht lijkt. Uit dit stukje:
“weten we dat de bomen zijn geveld in de eerste eeuw v.Chr., al lijken er ook oudere delen te zijn”
Uit Wikipedia, lemma Westerwolde (streek):
“Westerwolde is daarentegen bewoond gebleven tot ongeveer 200 jaar v.Chr.”
Dat is dus een gat van ruim 100 jaar.
Zolang er geen archeologische bevestiging is is “rituele functie” geen betere gok dan welke andere ook.
Bovendien – ik heb JonaL’s kaart nog even bekeken – eindigde de knuppelweg zo te zien op Westerwoldse zandgrond. Dat duidt op een overbruggingsfunctie.
Wat een fascinerend werk! Je kunt je nauwelijks voorstellen dat zoveel manjaren een rendabele investering geweest kunnen zijn. Zelfs niet als heerser A aan de ene kant van de brug graag het gebied van heerser B aan de andere kant erbij wilde hebben.
Maatschappelijk surplus kan worden omgezet in monumentale bouwwerken, zoals piramides, of in oorlog. Zou men een lange veenbrug als monumentale bouwkunst gezien kunnen hebben, die het prestige van iemand of van een bepaalde groep heeft verhoogd?
p.s. kruiwagens hebben er niet over gereden, want die kwamen pas 1000 jaar later in deze streken voor.
Het is nog maar de vraag of er rond die tijd heersers in dat gebied rondliepen, laat staan heersers die de behoefte hadden aan machtssymbolen.
Dan zou er voorbij Westerwolde ook ergens een veenweg gelegen moeten hebben, die (nog?) niet is aangetroffen. Er zijn verder genoeg voorbeelden van in onze ogen irrationele prehistorische en historische bouwwerken, Stonehenge etc., tempels, kathedralen. Dat wij van de laatste twee de functie kennen maakt ze nog niet rationeel.
Het Wikipedia-lemma over de Valtherbrug somt enkele min of meer vergelijkbare constructies op (maar wel uit uiteenlopende perioden):
Smeulbrandenweg, een veenweg uit het Midden-Neolithicum bij Valthe
Veenweg van Nieuw-Dordrecht uit het Laat-Neolithicum
Zuidelijk planken voetpad bij Klazienaveen-Noord uit de Bronstijd
Noordelijk planken voetpad bij Smilde uit de IJzertijd
Veenweg van Buinen een stenen veenweg uit de Middeleeuwen
Veenweg van Bronnegeer een stenen veenweg uit de Middeleeuwen
https://nl.wikipedia.org/wiki/Valtherbrug
Het pad bij Smilde was geen planken voetpad. Ik heb de opgraving rond 1980 zelf gezien. Het waren dunne boomstammen van ongeveer 2 meter lengte, zonder gebruikssporen.
Erg interessant allemaal. Zijn er ook nog in het landschap resten van de weg te zien of zijn er misschien ergens informatiepanelen geplaatst met informatie over de loop van de weg ? Zijn er musea die iets over de weg tonen ?
Ik zag een informatiebord staan als je Valthe richting Ter Apel uitgaat, even voorbij een kruising, rechts.
Bedankt, dan ga ik daar binnenkort eens kijken.
Overigens, als we aan het speculeren gaan over de functie van de weg dan wil ik daar nog een militaire functie aan toevoegen. Mogelijk heeft de weg ook diens gedaan als een verdedigbare vluchtroute. Als je tegen het veen aan woont dan ben je natuurlijk erg kwetsbaar.
Dit is het gezaghebbende artikel over veenwegen in Drenthe. https://www.academia.edu/13950081/W_A_B_van_der_Sanden_Veenwegen_in_Drenthe_stof_voor_discussie_Nieuwe_Drentse_Volksalmanak_121_2004_142_160.
Zelfs als de Valther weg in Westerwolde over zou gaan in een zandpad, dan ontbreekt het vervolg, een veenweg achter Westerwolde.
12 km vereist veel werk, maar zowel in de prehistorie als in de historie zijn genoeg voorbeelden van niet functionele of irrationele bouwwerken: Stonehenge, tempels, kathedralen. Dat de functie van de laatsten wel bekend zijn maakt geen verschil voor de functionaliteit als zodanig.
“een veenweg achter Westerwolde”
Sorry, dit begrijp ik niet. Zie het Wikipedia kaartje waar ik boven naar heb gelinkt. De Westerwoldse zandrug is ahw een schiereiland en loopt naar het noorden. Ter hoogte van het huidige Winschoten kan men dan linksaf slaan richting Groningen of rechtsaf richting Duitsland. Men vermijdt dan alle veen.
De oudste verkeersweg ter wereld ligt ook niet bijster ver ten oosten van deze “brug”. De Campemoorer Bohlenpfad is op 4600 b.c.e. gedateerd (vermoedelijk LBK). De technische kennis was al heel lang in het gebied aanwezig en het wegen netwerk was waarschijnlijk behoorlijk uitgebreid.
Maar deze overbrugging is van vier en een half millennium later.