De allereerste zin van een artikel dient om de aandacht te trekken. De auteur mag het even scherp zeggen; de nuances komen verderop wel. Maar dan moet de auteur die nuances wel tonen. En het is ook fijn als de eerste zin niet zó overdreven is dat de lezer meteen afhaakt. Dit gaat verkeerd in Marije van Beeks artikel “De ongeloofwaardige witheid van Jezus”, onlangs in Trouw.
Op de eerste afbeeldingen die van Jezus gemaakt zijn, in de eerste eeuw, is hij een witte man.
Dit is klinkklare onzin. Het probleem is niet alleen de datering. Het gaat ook om de verkeerde typering van de eerste afbeeldingen. Als we afzien van de Palatijnse spotcrucifex, waarop een gekruisigde ezel is te zien die misschien wel en misschien niet een afbeelding is van de executie van de messias, is de beroemdste Jood aller tijden aanvankelijk gewoon afgebeeld geweest zoals alle ingezetenen van het Romeinse Rijk. Ietwat gebruind, zeker niet als een moderne Noordwest-Europeaan.
De oudste afbeeldingen
Er zijn afbeeldingen van Jezus als goede herder, als geneesheer en als wetgever. Uit de Catacomben van Praetextatus kennen we bovenstaande afbeelding van de marteling met de doornenkroon. Uit diezelfde catacombe is het gesprek met de samaritaanse vrouw:
Voor zover we iets kunnen zeggen over Jezus’ huidskleur in de vroegste kunst heeft hij de gebruikelijke Mediterrane pigmenten. Zoals aangegeven: gebruind, wat donker.
De vanzelfsprekende boosdoener: het Vaticaan
Na het ongelukkige intro vervolgt Van Beek met de constatering dat Jezus eeuwenlang als witte man is geportretteerd in de Europese kerk- en kunstgeschiedenis. De katholieke kerk, zo verklaart haar zegsman Guus van den Hout, zou dit zelfs dwingend zijn blijven voorschrijven.
Ach ja, daar is het Vaticaan weer. De vanzelfsprekende boosdoener in n’importe welke complottheorie. Alsof ze in Rome niets belangrijkers te doen hebben.
“Het beeld blijkt lastig uit te roeien”, vervolgt Van Beek. Recente voorbeelden biedt ze niet; in plaats daarvan zegt ze dat het onbewust aanwezig is.
Tja.
Je kunt het beeld overigens wél documenteren voor de negentiende eeuw en er zijn in de vorige eeuw afbeeldingen in diezelfde stijl gemaakt, maar niemand beeldt Jezus nog af zoals Thorvaldsen dat deed. Beelden in die stijl zijn een negentiende-eeuws cultureel curiosum, net als de stoomlocomotief van het museumspoorlijntje. Van Beek wijst er terecht op dat er door de ontkerkelijking sowieso weinig vraag is naar afbeeldingen.
Jezus als Arabier
Verder zegt ze dat we inmiddels beter weten. Dat is al even terecht. Om nog even bij de katholieken te blijven: als antwoord op de protestantse Leben Jesu Forschung en als reactie op de Beuroner Kunstschule ontwikkelden zij eigen vormen om de oosterse wortels van het christendom te benadrukken. In Nederland hebben we daar de Heilig-Land-stichting aan te danken, het huidige Museumpark Orientalis. Blijkbaar waren ze in het Vaticaan vergeten de dwingende voorschriften door te geven.
Jezus is dus gewoon in zijn eigen context teruggeplaatst. Dat hij een Mediterraan, Joods uiterlijk heeft gehad, is volkomen oncontroversieel. Pak een twintigste-eeuwse kinderbijbel of kijk naar Jesus Christ Superstar en je ziet een messias die eruitziet als een soort Arabier. Evenmin correct, maar wel een eerlijke poging Jezus niet neer te zetten als Europeaan.
In de zin dat de “witte Jezus” een stroman is, is er een parallel met het boekje van Van Peer dat ik onlangs besprak. Omdat die geen recente voorbeelden kan noemen van Jezus’ witheid, neemt hij als uitgangspunt maar een schilderij uit de zeventiende eeuw. Toen ik zocht naar betere voorbeelden dan Van Peer kon bieden, ontdekte ik waarom hij niet met iets actuelers was gekomen. Het is er niet. De enige keer dat Jezus’ huidskleur een beetje aandacht trok was bij de Passiespelen in Tegelen, waar een getinte acteur de rol van Jezus speelde.
Wat maak ik me druk?
Waarom erger ik me aan het stuk in Trouw? Heb ik dan geen empathie voor mensen die zich onderdrukt voelen door het beeld van een witte Jezus? Mogen die dan niet eens een gekleurde Jezus maken?
Natuurlijk mogen ze dat. Ik heb er ook weleens aandacht aan besteed.
Wat me echter stoort is dit: door tegenover de negentiende-eeuwse witte Jezussen nu Jezussen te plaatsen met andere huidskleuren, maken we hem inzet van onze eigen culturele discussie. Daarin is (terecht) aandacht voor racisme en repressie. Maar de simpele waarheid is dat die discussie dus gaat over ons en niet over de man uit Nazaret. Die identificeerde zich niet als wit of zwart, die identificeerde zich niet als christen, die identificeerde zich als Joods – een woord dat in Van Beeks artikel één keer voorkomt.
Terwijl historici en theologen al ruim een eeuw de joodse Jezus centraal stellen, wordt hij door kunstenaars nu weer ontdaan van zijn joodse identiteit en teruggeplaatst in een negentiende-eeuws, raciaal getint discours. Ik geloof niet dat er sprake is van antisemitisme; ik ben ervan overtuigd dat de gekrenktheid van de door Van Beek geïnterviewde kunstenaars oprecht is; maar het antwoord op de negentiende-eeuwse witte Jezus is niet een eenentwintigste gekleurde Jezus, maar de marginal Jew in zijn eigen joodse wereld.
Ik ben blij dat tenminste iemand zich druk maakt. Trouw plaatste weer eens een bizar slecht stuk, zoals altijd als het gaat over oude geschiedenis.
Het schijnt ook niet meer bekend te zijn dat er een stroming van inmiddels eerbiedwaardige leeftijd bestaat, de Black Theology. Meen me te herinneren dat voor James Cone Jezus feitelijk zwart moest zijn omdat hij anders de verworpenen onmogelijk han kunnen bezielen in hun strijd voor bevrijding. Maar het is heel lang geleden dat ik daarmee bezig was, zou het weer eens bij moeten spijkeren. Het net staat er vol mee, bv
https://www.drake.edu/media/departmentsoffices/dussj/2010-2007documents/BlackChristThorsell.pdf
Moest zwart zijn om ideologische redenen. Lijkt wel “critical race theory”, waardoor dat artikel in Trouw natuurlijk ook gemotiveerd is. Het gaat niet om historie, het gaat om politiek.
Laten we eerlijk zijn: iedereen – christelijk of anders, kunstenaar of anders – denkt het beter te weten dan historici. De behoefte aan relevantie is te groot. En relevantie is nu eenmaal de vijand van de geschiedenis.
De behoefte aan relevantie is groot, vooral als je het niet bent.
Relevantie is iets dat wij in de eenentwintigste eeuw toekennen aan op zich betekenisloze feiten. Het staat een mens vrij aan de Oudheid relevantie toe te kennen. Maar ik heb het liefst dat daarbij de feiten in acht worden genomen. Dat helpt om een relevantie toe te kennen die duurzamer is dan eenmalig gebruik.
Zie bv Jill Lepore, “These Truths”, over de geschiedenis van de VS. Zoals bekend zijn er groepen in de samenlevingen die niet een heel dominante rol spelen in de (politieke) geschiedenis. Daarom verwees ik naar “critical race theory”. Als die groepen er in sociaal-economische statistieken minder gunstig vanaf komen, dan ligt dat aan het systeem, dus. Frayek verwees naar “Black Theology”, dat dus.
Ik kan de redenering volgen, maar het lijkt me slecht christendom als je je eigen behoeften centraal stelt en niet wie Christus is.
Als historicus ga ik daar echter vanzelfsprekend niet over.
“lijkt me slecht christendom als je je eigen behoeften centraal stelt en niet wie Christus is.”
Mij lijkt de hele discussie over de exacte huidskleur van Jezus vooral ten koste te gaan van de pretentie een godsdienst voor de gehele mensheid te bieden. Omdat ze in het Vaticaan bepaald niet dom zijn verbaast het me niets dat ze daar de kaaskoppen Jezus al lang hebben laten varen.
Veel christenen zijn helemaal niet geïnteresseerd in het vroege christendom of een historische reconstructie van wie Christus is. Wat télt is enkel de tekst in de Bijbel – en dan vooral de interpretatie daarvan volgens de opvattingen van hun kerkgenootschap.
“Alsof ze in Rome niets belangrijkers te doen hebben.”
Sta mij toe dit enigszins te corrigeren: het lijkt wel alsof ze bij Trouw niets beters te doen hebben.
De Passiespelen vinden plaats in Tegelen, niet in Tichelen.
Verbeterd, dank.
Op de weergeven afbeeldingen, niet zo best bewaard gebleven, zien de afgebeelde personen er helemaal niet zo ‘oostelijk’ mediterraan uit, je lijkt zelfs een ‘bruin rossige’ haarkleur te kunnen zien.
Het gaat fout met de steeds venijniger en zelfs totalitaire toepassing van ‘wit’. Dit kan niet niet goed gaan. De meeste mensen in Noordwest-Europa zijn overigens eerder roze.
We zijn wit als we te weinig in de zon gezeten hebben en eerst rood en dan bruin als we te veel in de zon gezeten hebben.
Mijn opvatting is: ieder zijn god c.q. profeet, ieder zijn (af)beeld(ing). And the rest is history.
Mijn profeet is Paul Dirac.
https://www.azquotes.com/quote/712164
Die quote is dus van Pauli, ook een hele grote. Kent u de Dirac vergelijking? Heel interessant: je eist gewoon dat een lineaire vergelijking covariant moet zijn, en dan heb je het resultaat. Daarbij de Foldy-Wouthuysen transformatie: de koppeling van het elektron met het magnetische veld komt er dan vanzelf uit. De jongens van die tijd begrepen nog iets van wiskunde. De (verder ontwikkelde) FW transformatie wordt in de quantum chemie toegepast; zie Douglas-Kroll-Hess transformation.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Siegfried_Adolf_Wouthuysen
Helaas gaat dit boven mijn pet.
Zelf ben ik profeetloos. Misschien dat een Herakleitos in de buurt komt. Maar hij zou niet gewild hebben dat men hem als profeet beschouwde.
Ik vrees dat u de link niet geklikt hebt. Mocht ik gelijk hebben dan raad ik u aan dat alsnog te doen.
Wat doen ze eigenlijk in het Vaticaan?
O.a. boeken bewaren die wij niet mogen lezen.
Rond de Vaticaanse bibliotheek hangt een onverdiend aura van complotten en geheimhouding. Terwijl er gewoon geen goede catalogus voorhanden is en Italianen alles graag nodeloos complex maken.
https://romenieuws.wordpress.com/2007/03/15/toegang-tot-de-vaticaanse-bibliotheek/
“of kijk naar Jesus Christ Superstar en je ziet een messias die eruitziet als een soort Arabier”
Ik weet niet of je refereert aan de film uit 1973, maar Ted Neeley was toch behoorlijk “wit”…
Evengoed was hij uitgedost als een Hollywood Arabier.
‘de beroemdste Jood aller tijden’, ‘die identificeerde zich als Joods’…
O.k., ik had ook die mening, tot ik volgend artikel las van John Elliott, Jesus the Israelite was neither a ‘Jew’ nor a ‘Christian’: On correcting misleading nomenclature.
https://www.researchgate.net/publication/249841127_Jesus_Was_Not_an_Egalitarian_A_Critique_of_an_Anachronistic_and_Idealist_Theory
De schrijver stelt voor de term Ioudaios in het NT niet te vertalen door Jood maar door Judeeër of iets dergelijks. De term ‘Jood’ heeft grotendeels de hedendaagse betekenis gekregen vanaf de vierde eeuw na Chr., niet in de eerste eeuw.
Het is uiteraard uiterst verdienstelijk dat dergelijke gratuite beweringen, als zou Jezus in de laatste eeuwen als witte man voorgesteld geweest zijn, terecht aangeklaagd worden.
De tweede zin van de inleiding trapt met veel lawaai een open deur in.
“Jesus was neither a ‘Jew’ nor a ‘Christian’ in the sense that these terms are used today in ordinary discourse.”
Dat was niemand 2000 jaar geleden.
Wat dat “ordinary discourse” betreft – zowat alle natuurwetenschappelijke terminologie die in het dagelijks taalgebruik is overgenomen betekent wat anders.
Dat is ontmoedigend. Ik zal kijken of ik later tijd en zin heb om verder te lezen.
Dat Iudaios zoiets betekent als Judueeër is soms wel waar, zoals in het Evangelie van Johannes, en vaak niet, zie alle andere literatuur uit de Oudheid, te beginnen met Esther.
Een artikel over Jezus en dit is nog maar de 17de reactie? ’t Zal aan de warmte liggen.
“Ik geloof niet dat er sprake is van antisemitisme;”
Zou hier, analoog aan atheïsme vs. antitheïsme, sprake kunnen zijn van asemitisme, d.w.z. zijn Joods-zijn doet er voor hen in dit discours niet toe?
Ik snap de analogie niet ….
De Boeddha was ook zo zwart als roet, zoveel is zeker.
Mohammed daarentegen was zo wit as sneeuw als je de overleveringen mag geloven.
Waar ik me aan stoorde is dat kunstenaars en journalisten kennelijk iets ontdekt hebben dat in een ander verband al meer dan vijftig jaar de gewoonste zaak van de wereld is. Als Jezus ineens zonodig zwart moet zijn, waarom gaan ze dan niet eens kijken bij anderen die dat al die tijd al beweerd hebben, zonder te doen alsof ze het wiel uitvinden.
Wat de kwestie geschiedenis-relevantie betreft is die zwarte Jezus natuurlijk thuis in de zwarte kerken, die belangrijk werk hebben verricht in de emancipatie, bevrijding, hoe men het noemen wil, van de Afro-Amerikanen. Daarom zal het met behoorlijk wat sympathie bezien worden (ook al is het historisch onzin, zeker als het ook nog eens met Egypte in verband gebracht wordt). Maar het fijne weet ik er niet van want ik zeg al, loop wat dit betreft een beetje achter. Die kunstenaars en Trouw helaas nog veel meer.
Is er ooit onderzocht wat Jezus’ schoenmaat was? Dat lijkt mij veel belangrijker om te weten.
Niemand die dit leest, heeft Jezus ooit gezien. Iedereen die dit leest, zal Jezus nooit zien.
Waarom zou Jezus’ huidskleur dan belangrijk zijn?
U bent wat sarcastisch, maar ik deel uw mening: het maakt voor de historicus niet uit dat Jezus anders is dan vroeger afgebeeld.
De vraag komt dan ook niet van mensen die geïnteresseerd zijn in het verleden maar van mensen met belangstelling voor het heden, mensen die een Jezus willen hebben die voor hen persoonlijk belangrijk is. Dat is respectabel maar het is geen geschiedwetenschap.
Wie Jezus relevant wil maken, is in feite bezig met ethiek, niet met geschiedenis.