De basiliek van San Vitale in Ravenna is een van de mooiste gebouwen uit de Byzantijnse wereld. In de Adriatische havenstad resideerde de exarch, de hoogste Byzantijnse magistraat in deze regio, een soort onderkoning. Die had geld te besteden en de herovering van Italië door generaal Belisarius in de jaren na 535 na Chr. bood daarvoor een mooie aanleiding. In 540 begonnen mozaïekleggers met de decoratie van de bijna voltooide kerk. Acht jaar later volgde de kerkelijke inwijding.
De mozaïeken zijn beroemd door de portretten. Lees een boek over keizer Justinianus (r.527-565) en je zult het portret zien uit de San Vitale. Ook zijn echtgenote, de formidabele keizerin Theodora, is daar afgebeeld, zie boven. En hieronder is een detail van de mantel van de keizerin.
Dit zijn de wijzen uit het oosten, de geschenken komen brengen. Wat ze doen op de mantel van de keizerin weet ik ook niet. Dat de drie koningen een verkapte verwijzing zijn naar vazalvorsten die het keizerlijk paar komen vereren, lijkt me althans wat blasfemisch. (Al moet je de megalomanie van die keizers natuurlijk nooit onderschatten.) Een andere verklaring is dat magi, zoals deze mensen eigenlijk heetten, een rol speelden bij de aankondiging van een vorst.
Wat ik echter wel weet is dat in een andere kerk in Ravenna, de maar weinig jongere Sant’Apollinare Nuovo, precies dezelfde afbeelding is te zien. Maar dan in het groot.
Hebben die 3 koningen in de Sant’Apollinare Nuovo frygische mutsen op? Waarom zou dat zo zijn?
Dat is de gebruikelijke iconografie om aan te geven dat mensen uit het oosten komen. Ook Paris wordt zo afgebeeld.
Ook leuk is te zien dat ze toen al de drie leeftijden van de mens uitbeeldde: ‘jong’ (baardloos), ‘middelbare leeftijd’ (zwarte baard) en ‘oud’ (grijze baard).
De eerste foto staat ook hier:
https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2010/jun/10/theodora-empress-from-the-brothel
Daar zag Justinianus wel iets in.
Over het zesde eeuwse mozaïek in de Sant’Apollinare Nuovo wordt op Wikipedia (NL) beweerd dat de namen een latere toevoeging zijn “uit minimaal de 8e eeuw”.
Op de Duitse Wikipedia (Erscheinung des Herrn) gaan ze lekker los in het gedeelte “Geschichte und Inhalte”.
Het driekoningenzingen waar ik zelf in mijn kinderjaren nog jaarlijks in participeerde is in de stadswijk waar ik nu woon zo ongeveer sinds een jaar of vijf definitief ‘uitgestorven’. Als cultureel erfgoed wordt het nog wel ‘bewaard’.
Drie koooningen, drie koooningen,
geef mij nen nieuwen (h)oed.
Mijnen ouwen is verslee-eeten,
mijn moeder mag ’t nie wee-eeten.
Mijn vader heeft het geld,
op de toonbank neergeteld.
Mijn lerares Spaans vertelde dat het driekongingfeest in Spanje op 6 Januari heel populair is.
Wij deden het als kind en mijn kinderen tot vorig jaar ook: verkleed, met ster van zilverpapier, ééntje met verbrande kurk zwartgemaakt. Door corona is het, net als nieuwjaarszingen, dit jaar afgelast. In het liedje werd bij ons het geld ‘op de rooster geteld’, wat spilzucht moest beduiden.
Vandaag arriveerden de drie koningen eindelijk bij het stalletje onder de boom. Op het menu staat straks driekoningentaart met een boon. Dan is het nog uitkijken naar Verloren Maandag en daarmee sluiten we de kerstperiode echt af.
“De basiliek van San Vitale in Ravenna is een van de mooiste gebouwen uit de Byzantijnse wereld.”
Normaliter zou ik zo’n opmerking laten gaan, ook al is ‘Byzantijns’ natuurlijk een volkomen anachronistische benaming voor wat gewoon het ‘Romeinse Rijk’ was, of zo u wilt desnoods het ‘Oost-Romeinse Rijk’, ook al is dat laatste net zo ‘modern’ als ‘Byzantijns’. De inwoners van het rijk noemden zichzelf gewoon Romeinen, en we zien dat ook terug in alle referenties door de eigen staat en alle buitenstaanders. Maar goed, ik ken de opvattingen van Jona hierover en normaliter laat ik dat zoals gezegd onbesproken.
Maar niet in dit geval. Deze kerk is namelijk niet ‘Byzantijns’ mar Gotisch. Althans, deze kerk werd onder Ostrogothisch bestuur van Ravenna begonnen, en de oorspronkelijke mozaïeken hebben hoogstwaarschijnlijk niet Justinianus en Theodora met hun hofhoudingen laten zien, maar die van Theodorik de Grote. Deze overleed in 526, het jaar dat met de kerk begonnen werd.
Zeker weten doen we dit niet, maar iets dergelijks is aantoonbaar gebeurd in de iets jongere basiliek van Sant’ Apollinare Nuovo, eveneens in Ravenna en in 504 ook in opdracht van de voornoemde Theodorik gebouwd. Ook in deze kerk vinden we prachtige mozaïeken, maar hier is wel degelijk zichtbaar door Justinianus censuur op uitgeoefend. Een mozaïek dat het paleis van Theodorik toont, heeft gordijnen op alle plaatsen waar ooit de (Ariaanse) koning der Goten en zijn hofhouding op stonden. Soms is er nog een verweesde hand zichtbaar van iemand die nu voor eeuwig achter een gordijn staat.
Mijn punt is dat je zo’n gebouw, gebouwd door Ostrogothen in een Romeinse cultuur. niet echt ‘Byzantijns’ kunt noemen. Want dan zouden we alle gebouwen in Europa met een Romeinse achtergrond ineens van dat label moeten gaan voorzien.
Maar je kunt het ook niet Gotisch noemen, want dan raak je weer in de war met de kunststijl uit de hoge middeleeuwen.
Ik zit nog steeds te piekeren over die Drie koningen op haar mantel. Kan het iets te maken hebben met haar voorkeur voor het miafysitisme? Ik werp maar een balletje op.
Ik kan geen plausibele verklaring bedenken waarom 3 magiërs (astrologen) met frygische mutsen op helemaal naar Bethlehem of Nazareth zouden zijn gekomen voor de geboorte van Jezus de Christus die ook ergens in juni kan hebben plaatsgevonden volgens sommige moderne astronomen.
De echte bouw van de kerk werd pas gestart onder het nieuwe bewind in 540. Gezien de korte bouwtijd lag al het bouwmateriaal wel klaar. Een plaatselijke bankier stond garant voor het benodigde kapitaal. Het ontwerp is naar alle waarschijnlijkheid van een “westerse” architect. Voorbeeld is zo goed als zeker de Sergius en Bacchus kerk in Constantinopel die toen in aanbouw was, opgeleverd in 536.
De San Vitale is wat gedateerd voor zijn tijd. Zo zijn de motieven en wijze van vervaardiging van bv de kapitelen typisch S&B en werden er ouderwetse grote, platte bakstenen gebruikt, terwijl toen al dikkere en kleinere bakstenen gebruikelijk waren.
De grote mozaïeken in het presbyterium zijn ook onder Justiniaans bewind gemaakt en stellen wel degelijk hem en zijn gevolg voor.
Wel zijn de deskundigen het er over eens dat het geen typische byzantijnse afbeeldingen zijn, daarvoor zijn de houding en plaatsing van de figuren te verschillend en is ook de oogopslag, kijkrichting niet byzantijns. Al met al helder en verfrissend.
En zo valt er nog wel meer over te vertellen.
Ik vermoed dat de 3 koningen op de jurk de dienstbaarheid aan de kerk en God symboliseren. Zij waren immers de eerste hoogwaardigheidsbekleders die Christus kwamen eren. De (Oost-)Romeinse keizers plaatsten zich natuurlijk graag in die traditie.