In het vorige stukje presenteerde ik de twee uitwerkingen die Matteüs en Lukas gaven van het simpele zinnetje in Marcus, die had geschreven dat Jezus door de Satan op de proef werd gesteld in de woestijn. De uitwerkingen tonen allebei een gesprek dat bijna lijkt op een spelletje: de duivel daagt Jezus drie keer uit, Jezus geeft lik op stuk met een citaat uit Deuteronomium.
Challenge and riposte
Dit soort gesprekken staat bekend als challenge and riposte. We kennen het goed uit de oude wereld, waarin iemands eer belangrijk was. Dat was iets heel concreets. Een mens had recht op een bepaalde hoeveelheid respect, dat hij in bepaalde situaties kon verliezen. (“Respect” is dus anders dan bij ons, waarin respect iets is dat je verwerft.) Een voorbeeld dat u morgen mooi kunt citeren is het gesprek tussen Julius Caesar en een ziener, die hem had gewaarschuwd op zijn hoede te zijn voor de vijftiende maart. Op die vijftiende maart sneerde Caesar “Nou, die vijftiende maart van je is mooi aangebroken.” Dit is de uitdaging (challenge) van de eer van de ziener. Die is niet uit het veld geslagen: de riposte is “Gekomen maar niet voorbij”. Eer hersteld. De rest is geschiedenis.
Twee volgordes
De twee evangelisten hebben dezelfde stof, afkomstig uit de Q-bron met uitspraken van Jezus. Dat de duivel Jezus drie keer uitdaagt, is normaal in een samenleving waarin vrijwel alle informatie in verhaalvorm werd overgedragen: alles gebeurt drie keer. De volgorde waarin de twee evangelisten de stof presenteren, is echter anders. Bij Matteüs is het woestijn-tempel-berg: toon dat je je je kunt voeden, toon dat engelen je redden, accepteer de macht. Bij Lukas is de volgorde woestijn-berg-tempel.
Welke vorm de oorspronkelijke is, valt hier feitelijk niet uit te maken, al nemen onderzoekers aan dat Matteüs meestal letterlijk citeert en dat Lukas de structuur van Q beter volgt. Als Lukas’ volgorde inderdaad de juiste is, is er een opbouw: eerst het dagelijks brood, dan de aardse heerschappij en tot slot bovennatuurlijke macht, waarbij de tempel een ereplaats krijgt aan het einde van de climax. Matteüs kiest voor een andere opbouw: de plekken worden steeds hoger en de ultieme riposte is “Aanbid de Heer, uw God, vereer alleen hem”, een variant op het joodse gebed dat bekendstaat als Sjema.
En verder
Dan nog wat andere punten. Matteüs presenteert het alsof de geest van God Jezus naar de woestijn brengt, alsof het in feite God is die Jezus op de proef gaat stellen. Voor Lukas is dit maar moeilijk omdat het afbreuk doet aan Jezus’ eigen regie. Hij laat Jezus dus vervuld zijn door de geest, waarmee het allemaal wat minder scherp is.
Het verhaal is verder gebaseerd op dat van Abraham, die volgens Jubileeën 17.17 ook drie keer werd verleid: met honger, met heerschappij en met de onmogelijkheid kinderen te krijgen. Er zijn parallellen met messiaanse voorlopers als Mozes en Elia, die ook de woestijn introkken en vastten. Het aantal van veertig dagen verwijst naar de Zondvloed, waarin alles wat slecht was verdween en het goede uiteindelijk overleefde.
De verering van de duivel op de top van een berg is een nauwelijks te missen verwijzen naar de high places of worship die in de hele Levant bestonden. Zou ik eigenlijk ook eens over moeten bloggen.
De heerser van deze wereld
En tot slot: de duivel – op zich een interessant figuur, maar daarover later nog eens – kan Jezus de macht geven over alle koninkrijken op aarde. Dit is een belangrijk thema, dat we ook elders vinden. In het Johannes-evangelie vat Jezus zijn taak op aarde samen: “nu wordt het oordeel over deze wereld geveld, nu zal de heerser van deze wereld uitgebannen worden” (12.31). In feite betekent dit beeld dat mensen zich niet moeten richten op deze gevallen wereld, die al sinds het begin der tijden niet in orde is, en dat ze zich moeten richten op het eeuwige en onaantastbare. Plato zou het hebben begrepen. Maar of keizer Tiberius er evenveel begrip voor zou hebben gehad dat de aardse heerschappij gold als duivelsgeschenk, dat staat te bezien.
[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]
Tiberius zou waarschijnlijk al de wenkbrauwen fronsen bij het concept “duivel”. Is het heerschappij zelf die hier als iets duivels wordt voorgesteld? De duivel gaat er gewoon van uit dat elke mens uit is op macht en gebruikt dit als lokmiddel om Jezus te verleiden tot aanbidding. Het antwoord van Jezus richt zich dan ook niet op die heerschappij (hij had kunnen antwoorden met iets in de trant van ‘ik ben gekomen om te dienen’ of ‘mijn koninkrijk is niet van deze wereld’) maar op de voorwaarde die de duivel stelt.