Nederland heeft geen archeologiemuseum. Net als Vlaanderen overigens, dat in Brugge tot voor kort wel zo’n museum had. Onze musea tonen vooral voorwerpen, waarmee ze een verhaal over het verleden vertellen. Dat is ook goed. Het verleden is immers belangrijk. Maar ik zou willen dat ergens ook naar behoren werd uitgelegd wat archeologie is. Gelukkig is er nu de expositie over Doggerland in het Rijksmuseum van Oudheden. Het sterke is dat deze niet alleen gaat over de Steentijd van een gebied dat nu ligt op de bodem van de Noordzee, maar dat ze ook vertelt hoe en waardoor we weten wat weten.
De naam “Doggerland” is daarbij ietwat misleidend, want die term verwijst naar de Doggersbank, de ondiepte halverwege Nederland en Engeland. De expositie gaat echter over een wat groter gebied. Veel vondsten zijn vlak onder de Nederlandse kust gedaan. De paleolithische voorwerpen komen bijvoorbeeld van de stranden van de Zeeuwse archipel en de Waddeneilanden, terwijl flink wat mesolitische vondsten zijn gedaan op de Maasvlakte.
Daarmee heb ik overigens al aangegeven hoe “diep” de tentoonstelling gaat. Het begint zo’n 900.000 jaar geleden, toen de eerste mensachtigen hier aankwamen: de Homo antecessor, waarvan voetafdrukken zijn gevonden bij het Britse Happisburgh. IJstijden en interglacialen wisselen elkaar af, de Heidelbergmensen kwamen, de Neanderthalers kwamen, de Homo sapiens nam het over. Na de laatste IJstijd, in het Mesolithicum, stijgt de zeespiegel en uiteindelijk, zo tegen 6000 v.Chr., overspoelt de Noordzee het gebied. De tentoonstelling toont de reconstructie van het klimaat, van het landschap en van het menselijk leven daarin.
Geen gimmick
Op het eerste gezicht is de archeologie van zo’n verdronken gebied natuurlijk een gimmick, maar de vindplaats is niet slechts uniek door de vondstomstandigheden maar is ook belangrijk. Er is kenniswinst te behalen die archeologen elders niet zo makkelijk behalen: antiek DNA blijft hier goed bewaard. De tekeningen van de mensen die hier woonden tonen hen dus volgens de laatste inzichten, met een opvallend donkere huid.
Een ander aspect dat op de tentoonstelling goed wordt uitgelegd is hoezeer archeologie deel uitmaakt van grotere processen. De Noordzee kon worden onderzocht doordat ze steeds intensiever wordt benut voor visserij maar ook voor energieopwekking en de speurtocht naar delfstoffen. Dankzij geologisch onderzoek, nodig om te weten waar gas en olie is te vinden, hebben we het prehistorische landschap leren kennen. Ook de rol van burgers bij het onderzoek – Public Engagement with Science – is van belang en wordt getoond.
Ik benadrukte al dat de klimaatgeschiedenis zo goed wordt uitgelegd. Die heeft grote invloed op het landschap en de mogelijkheden van de menselijke cultuur. Het einde van de expositie trekt de lijn door naar de toekomst: de zeespiegel kan verder stijgen en eens zullen delen van Nederland en Vlaanderen onder water verdwijnen. Het punt is nu niet of dat proces door mensen is versneld – het is onomstreden dat we leven in het antropoceen – maar dat de mensheid zich al millennia lang aanpast aan het veranderend milieu. Het is waarvoor mensen cultuur hebben.
En verder
Eerlijk is eerlijk: Doggerland is niet de expositie waar ik mijn vriendinnetje E. (9) mee naartoe zou nemen. Voor haar is er echter het mooie boek dat Linda Dielemans schreef, Onder de golven. Het verhaal van Doggerland. Het heeft dezelfde opbouw als haar eerdere boek, Brons, met eenzelfde afwisseling van informatie, verhalen en goede illustraties. Ik ben daar erg enthousiast over. Even enthousiast ben ik over de catalogus van de Doggerland-tentoonstelling.
En o ja, nog even dit: we hebben dus geen archeologiemuseum. Dat moet veranderen, want anders blijven we hangen in de situatie waarin onbekend onbemind maakt. Geïnteresseerden moeten ergens kunnen ontdekken wat isotoopfractionering is, wat het belang is van dendroklimatologie en hoe archeologen theorieën testen. Het alternatief is het geschreeuwlelijk dat inmiddels wel voldoende schade heeft toegebracht. Ik vind het wat gênant dat de koppenmaker van De Volkskrant niks beters wist te verzinnen dan het kitscherige “Atlantis van het noorden”, terwijl de Doggerland-expositie archeologie nu net toont als wat ze is: een wetenschap.
Vuistbijlen
***
De Doggerland-expositie is nog tot 31 oktober te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.
“….. met een opvallend donkere huid”
Dat is niet alleen voor archeologen van belang, maar ook voor evolutiebiologen.
Hm, maandag haal ik mijn tweede prik en ik wil mijn zoon in A’dam weer eens opzoeken. Leiden is niet ver.
“..met een opvallend donkere huid”. Het ligt voor de hand dat de in Afrika ontstane homo sapiens veel pigment had, dat is wel handig in de Afrikaanse zon. Op hogere breedten is al dat pigment wat minder handig, en mensen met minder pigment hebben dan een evolutionair voordeel, zodat de pigmentatie geleidelijk minder gaat worden. Ook dat andere mensenras, homo neandertalensis zal minder pigment en meer haar hebben gehad dan de recente immigranten, zodat bij de vermenging van die twee rassen de mindere pigmentatie in het voordeel was. Maar dat moet na 10000 jaar toch wel klaar zijn en de pigmentarme huiden van de huidige Noord Europeanen hebben opgeleverd.
Op welke periode slaat dan: “met een opvallend donkere huid” ? Als dat op b.v. 15000 jaar BP slaat dan ga je veronderstellen dat er na de eerste immigranten uit Afrika, ca 45000 BP, nog latere groepen immigranten geweest moeten zijn.
De bleke huiden zijn vermoedelijk pas ontstaan nadat de mensen van een vitamine-D-rijk dieet (met veel vis) waren overgeschakeld op landbouw. Dus het is van ná de ondergang van Doggerland.
Toen homo sapiens in Europa kwam zaten we midden in de laatste ijstijd en was Doggerland een ijsvlakte. De afbeeldingen in grotten in Frankrijk en Spanje zijn niet gemaakt in een gebied waar vis een hoofdvoedsel zou kunnen zijn, men zal dus een normaal omnivoor dieet hebben gehad. Dus het verlies van de pigmentatie moet van veel ouder datum zijn. De verbintenissen met Neandertalers zijn m.i. een betere verklaring voor het verlies aan pigment en de laatst bekende Neanderthalers dateren van ca 29.000 BP. Dat is dus meest gebeurd tussen 45.000 en 30.000 BP, toen er nog steeds een ijstijd was.
Als er na de laatste ijstijd pigmentrijke mensen in Europa gevonden worden, dan ligt m.i. de veronderstelling voor de hand dat die afstammen van recent uit Afrika gekomen mensen.
BP?
Before Present
“nog latere groepen immigranten geweest moeten zijn.”
Kan – er zijn immers verscheidene immigratiegolven uit Afrika geweest (vanuit Europa gezien) – maar hoeft niet. Als elke generatie door natuurlijke selectie een iets lichtere huid heeft is 15 000 BCE vroeg genoeg.
“Nederland heeft geen archeologiemuseum.” Op de centrale Petriplatz in Berlijn zijn de laatste jaren veel archeologische opgravingen gedaan. De vondsten betreffen de oorspronkelijke resten van Berlijn en botten van de eerste bewoners. Enkele weken geleden was het Richtfest van het Archäelogisches Haus. Het is de bedoeling om niet alleen vondsten te laten zien maar ook veel uitleg te geven over hoe archeologen te werk gaan en botten tegenwoordig worden onderzocht.
https://www.theguardian.com/science/2018/feb/07/first-modern-britons-dark-black-skin-cheddar-man-dna-analysis-reveals
Kleine tekstuele toevoeging:
DNA onderzoek toont aan dat 10.000 jaar geleden (oftewel 8.000 BCE) de bewoners van het huidige VK nog een donkere huid hadden, met donker krullen haar en blauwe ogen.
Ik denk dat kan worden aangenomen dat eventuele effecten van migraties of van veranderingen in dieet al zijn inbegrepen.
De huidskleurkwestie is niet onomstreden. In ieder geval, de recente aangepaste reconstructie van b.v. de Cheddar-man doet meer denken aan mensen uit Zuid-India dan aan mensen uit sub-sahara Afrika.
Ook blijven Neanderthalers nog steeds met een lichte huidskleur weergegeven worden. ‘Weten’ we dat dan?
Niet helemaal mee eens. Afgezien van de kleur ogen zul je in Oost Afrika genoeg mensen tegen het lijf lopen die er ongeveer zo uit zien.
https://www.theguardian.com/science/2018/feb/07/first-modern-britons-dark-black-skin-cheddar-man-dna-analysis-reveals
Het haar dat ze hem gegeven leidt af in dat opzicht. Dan nog, de huidskleur die ze hem hebben gegeven doet me niet direct aan ‘Peoples of the Horn’ denken. De reconstructie is best wel uniek.
Ik dacht dat al een paar jaar geleden was uitgemaakt dat de San en Khoi het dichtst staan bij de Homo Sapiens die in de migratie van 70.000 jaar geleden uit Afrika kwam.
Wat het haar betreft heb je gelijk, maar wat mij opviel in Oost Afrika is juist de enorme verscheidenheid aan kleuren, van licht- tot donkerbruin en alles er tussenin. Mr. Cheddar zou in Nairobi zo de straat op kunnen zonder dat mensen zouden opkijken. (Behalve de ogen dus, maar dat had ik al gezegd.)
https://beyondentertainmentblogdotcom.wordpress.com/2015/05/19/the-beautiful-people-of-afar-africa/amp/
(het lukt steeds niet om direct een plaatje te doen.)
De Afar bv. komen inderdaad een heel stuk in de buurt.
https://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-5453665/amp/Was-Cheddar-man-white-all.html
We weten het niet.
De term “Doggerland” is niet misleidend, en verwijst niet naar de Doggersbank. Hij is daar wel naar vernoemd, maar er wordt gewoon het grotere gebied tussen grofweg Nederland/België en Engeland, tot aan Denemarken mee bedoelt.
De term wordt internationaal gebruikt.
Toen ‘n 15.000 jaar bp geleidelijk graan gegeten werd, ontstond er vitamine D tekort (niet erg in graan aanwezig) . Er kwam vervolgens een selectiedruk op lichtere huid (vitamine vangen uit het zonlicht). De eerste boeren die uit Anatolie kwamen, brachten dus de lichte huid. En hun leefwijze werd dominant. Zodoende.
Een beetje grappig en erg anachronistische gezegd: onze blanke huid hebben we van de Turken. Zouden Wilders en Baudet dat weten?
En wat kun je dan zeggen over de huidskleur van Neanderthalers? Die aten ook geen graan, dus…
Maar ze woonden wel een stuk noordelijker, qua zonlicht…
Die waren dus ook donker, flink getint van huidskleur. Die lichtere huid komt pas na, pak weg , 7000 bp vanuit Nabije Oosten in Europa en wordt daar geleidelijk dominant.
Even over het idee voor zo’n nationaal archeologisch museum, waar hier overigens opvallend weinig op gereageerd wordt…jammer vind ik dat. We herinneren ons vast nog wel de discussie over het Nationaal Historisch Museum, ruwweg in het eerste decennium van deze eeuw gevoerd. Het plan ging ten onder in schoonheid en geruzie over de locatie. Nog steeds denk ik dat er behoefte is aan zo’n museum, al was het maar om het verleden van de Lage Landen wat eenduidiger én kritischer te presenteren. Een combinatie met een Nationaal Archeologisch Museum ligt dan m.i. zeer voor de hand. En waarom niet gewoon op een centrale plek in Nederland: Utrecht of Amersfoort? Dat laatste zou weer mooi combineren met de Rijksdienst oor het Cultureel Erfgoed.