In 1911 keerden enkele Nederlandse wetenschappers en kunstenaars terug van een expeditie door het Ottomaanse Rijk. Vijf jaar lang hadden ze in Palestina, Jordanië en Syrië de Romeinse en Joodse oudheden gedocumenteerd, en ook de eigentijdse gebouwen en gewoontes. Het was nog behoorlijk spannend geweest. Twee deelnemers keerden niet terug. Aan avontuur geen gebrek.
Het resultaat is het huidige museumpark Orientalis bij Nijmegen, dat ruim een eeuw geleden werd geopend om katholieken te tonen hoe Jezus had geleefd. De “Heilig Land-Stichting”, zoals het park destijds heette, was daarmee een van ’s werelds oudste living history-parken. Elk detail van de reconstructies was verantwoord, zelfs als het niet is volgens de huidige inzichten. Het is maar één voorbeeld van de wijze waarop de kennismaking met het Ottomaanse Rijk onze visie op het oude Nabije Oosten heeft veranderd.
Archeologie in het Ottomaanse Rijk
Het belang van de ontdekkingen in het Ottomaanse Rijk, dat rond 1900 nog bijna het hele Midden-Oosten besloeg, valt moeilijk te overschatten. Tot dan toe waren er twee visies geweest op het ontstaan van de beschaving:
- de bijbelse, waarin de Joden centraal stonden,
- de classicistische, waarin aan de oude Grieken allerlei culturele “eerstes” werden toegeschreven.
Nu het antieke Egypte en Mesopotamië beter bekend werden, werd duidelijk dat de Joodse cultuur minder uniek was dan aangenomen. En de Grieken, die bleken minder origineel dan gedacht.
Het zo vernieuwde beeld speelt nog altijd een rol. Belangrijk is hierbij dat het op veel punten méér is beïnvloed door het Ottomaanse Rijk dan door archeologische of historische bronnen. Misschien kent u de scène uit de Oliver Stone-film Alexander (2004), waarin de Macedonische soldaten de harem betreden van de Perzische koning. Er is nul bewijs voor zulke harems: die zijn een verzinsel uit de negentiende eeuw, toen men de instellingen van het Ottomaanse hof terugprojecteerde op het oude Nabije Oosten.
Oliver Stone heeft zich ervoor verontschuldigd. Zijn historische adviseur, Robin Lane Fox, heeft zoiets nog niet over zijn lippen gekregen. Had hij het boek Scramble for the Past. A Story of Archaeology in the Ottoman Empire maar gelezen. Maar ja, dat verscheen pas in 2011, zeven jaar na de mislukte film.
Dat is netjes van Stone, die ik als filmmaker bepaald niet hoog heb zitten.
Ik denk dat het een aspect is van zijn mannelijkheid, wat je zou kunnen zien als het centrale thema van zijn films: een man is iemand met een gedragscode, die ook bereid is om te vechten, zelfs als het gedoemd is. Daarbij hoort een zekere moed en eerlijkheid. Dus ook het toegeven van fouten.
Of dit feitelijk met mannelijkheid van doen heeft, en of het niet eigenlijk een normaal mensbeeld is, is een andere vraag.
Volgens het Wikipedialemma over Robert Lane Fox heeft hij een keurige Brits-academische loopbaan achter zich. Ik heb nog nooit een boek van hem gelezen. Ik ken hem alleen van zijn wekelijkse column over tuinieren in de weekendeditie van de Financial Times. Die kan ik iedereen die tuiniert aanbevelen.
Van Robin Lane Fox (niet Robert…) heb ik twee boeken gelezen: het boek over Alexander de Grote en Travelling Heroes, een boek waarin de basis voor de oud-Griekse (zeg maar Archaïsche) mythen en sagen wordt onderzocht. Beiden maakten op mij een solide indruk (maar ik zat toen nog in mijn Pre-Jona tijdperk…). Ze lezen in ieder geval lekker weg, hoewel ik van Jona begreep dat hij bij Alexander de Perzische bronnen grotendeels genegeerd heeft.
Lane Fox heeft een levendig fantasie. Dat is soms een pre. Soms lees je iets bij hem waarvan je denkt: wauw, dat heb je scherp gezien. Soms slaat hij ook volkomen door en dat is gebeurd met het Alexanderboek.
Wat ik goed van hem vind is dat hij gewoon boeken schrijft, afgerond en wel. Je kunt ze goed of slecht vinden, maar ze vormen een geheel. Hij staat ver van de artikelendiarree van zoveel andere oudheidkundigen.
Oliver Stone is sowieso een problematische bron die voor veel desinformatie zorgt. Zoals over Oekraïne. En gek op linkse dictators.
Lane Fox hoort misschien meer in de negentiende eeuw thuis. Of is gewoon Brits excentriek. In een interview, met de Groene dacht ik, beweerde hij dat hij pas naar films is gaan kijken na aan Alexander te hebben meegewerkt (hij mocht als Macedonische ruiter figureren bij Gaugamela, zijn enige ‘betaling’).
Dat van die enige betaling, dat schijnt te kloppen.
Wat betreft Oliver Stone: hij is m.i. geen grotere charlatan dan welke andere regisseur ook. Het probleem is dat mensen massamedia (zoals film of TV) serieus gaan nemen omdat ze geen andere informatie krijgen. Indiana Jones is niet zomaar een archeoloog, hij is de enige archeoloog die mensen ooit zien. Ze begrijpen wel dat archeologen niet dagelijks met nazi’s vechten, maar het beeld van grafroof blijft hangen.
Als Oliver Stone het nou nog alleen bij speelfilms hield was het nog tot daaraan toe.
Zijn documentaires zijn problematischer, daar zit de echte angel.
De ken ik niet
Dit stuk is ronduit jubelend over de rol van vrouwen in de opeenvolgende Perzische rijken
https://www.worldhistory.org/article/1492/women-in-ancient-persia/
Wel wordt opgemerkt dat Xerxes een ‘harem-gebouw’ liet neerzetten en de koningen bezaten in ieder geval bijvrouwen.
Of alles in dit stuk de toets der kritiek kan weerstaan? (de geschiedenis van prins Cyrus uit de Anabasis zou volgens de auteur ook door Herodotos zij opgetekend.)
De naam “haremgebouw” is ingegeven door die negentiende-eeuwse ideeën. Die waren in de jaren dertig nog volop aanwezig. Zeker in de Angelsaksische wereld.
Hoe de positie van Perzische vrouwen in het artikel wordt weergegeven lijkt dan weer heel erg 21ste eeuws…
Als je het artikel daarin mag volgen was het echt handjes dichtknijpen voor Perzische vrouwen, zeker in vergelijking met die van Grieken en Romeinen…
Dat zal vermoedelijk ook wel zo zijn. Waar we het kunnen documenteren (Egypte, Babylonië) ging de positie van de vrouw er sterk op achteruit toen Alexander de Grote daar het vuur der Griekse beschaving ontstak.
Het lijkt er dan wel op dat de Seleucidische periode voor ‘Iran’ op de positie van vrouwen daar dan minder invloed heeft weten uit te oefenen.
Of de Parthen hebben het daar vrij snel weer naar de oude verhoudingen teruggebracht.
Misschien moet er eens flink gediscussieerd worden over wat er met de term ‘harem’ bedoelt wordt, wat voor gebruiken we daaronder willen scharen, of niet, bijvoorbeeld https://en.m.wikipedia.org/wiki/Imperial_Chinese_harem_system
Yup. In elk geval: de Perzische koning had enkele echtgenotes (een stuk of vier) en niet de tuin vol vrouwelijk schoon die Robin Lane Fox adviseerde aan Oliver Stone.
Trouwens, waarom in de film in Alexandrië een wereldkaart hangt met de plaatsnamen in het Latijn, is ook een vorm van Oxford-scholarship waarin ik niet ben ingewijd.