De drie maanden die ik in 2018 doorbracht in Friesland behoren tot de gelukkigste van mijn leven. Ik heb er een zwak aan overgehouden voor het Fries Museum in Leeuwarden. En omdat ik de Middeleeuwen interessant vind zonder er heel veel van te weten, was ik blij dat er een expositie was over de Friese landen in de Late Middeleeuwen: Vrijheid, Vetes, Vagevuur. Voor het goede begrip: de Friese landen grensden rond 1000 in het zuidwesten aan de Rijn en in het oosten aan – naar keuze – de Dollard, de Jade, de Elbe of de Deense istmus. Het gaat in elk geval om het gebied langs de Waddenzee.

De Karolingen hadden de regio onderworpen en gekerstend, maar ze behield een zekere onafhankelijkheid. Echte onderwerping van het gebied zal voor de Ottoonse, Salische en Staufische vorsten ook weinig prioriteit hebben gehad. Het gebied lag perifeer. Bovendien grensde het aan zee, konden de bewoners zich betrekkelijk eenvoudig verplaatsen en had je er weinig aan de ruiterlegers die destijds het voornaamste instrument waren om gezag af te dwingen. Het zal keizer Sigismund niet heel zwaar zijn gevallen om in 1417 de de facto Friese vrijheid in een oorkonde ook de iure te erkennen. Een iets jongere tekst, het Fivelgoër handschrift, zegt het poëtisch:

De Friezen zijn vrij, zowel de geborenen als de ongeborenen, zolang de wind van de wolken waait en de wereld bestaat.

Voor- en nadelen van de Friese vrijheid

Het ontbreken van centraal gezag had allerlei gevolgen. Er was geen breidel op de interne rivaliteit tussen de vrije Friezen. Wie rijker was dan zijn buurman, liet het zien met een mooi landhuis (“stins”) en sieraden. Het museum kan vanzelfsprekend geen stinzen tonen, maar de sieraden liegen er niet om. Ook kloosterstichtingen en andere religieuze schenkingen waren manieren waarmee een rijke Fries het breed kon laten hangen.

Een minder mooi gevolg van het ontbreken van het landsheerlijke gezag was dat er geen echte manier was om ernstige conflicten in de kiem te smoren. Een in haar eer aangetaste familie kon de vrede officieel opzeggen en een vete uitroepen. Dit was vanzelfsprekend niet uniek voor de Friese landen, maar het kon er wel lelijk uit de hand lopen. Het Fries Museum toont een blijde, die illustreert dat een familievete de vorm van een open oorlog kon aannemen. Men was bereid én in staat een vijandelijke stins met grootschalige middelen te verwoesten.

Voordeel was natuurlijk weer wel dat de Friezen getrainde vechters waren. Zonder hun deelname zou de Vijfde Kruistocht (1217-1221) anders zijn verlopen. Jaap van Moolenbroek schreef er een erg mooi boek over, Nederlandse kruisvaarders naar Damiate aan de Nijl. Ruim een eeuw later zou graaf Willem IV van Holland de kwaliteit van de Friese soldaten tot zijn verdriet leren kennen in de strijd rond Stavoren (“de slag bij Warns”). Henk ’t Jong vertelt hierover in zijn onlangs verschenen boek Hoogtijd van Holland.

De kerk

De kerk zou een pacificerende rol hebben moeten spelen. Vanuit de zuidelijke bisdommen (zoals Utrecht) ontstond in de Friese landen een netwerk van dorpskerken. Daarnaast waren er kloosters, zo’n 120 rond het jaar 1500. Het is nu wat moeilijk voorstelbaar. Ik ben weleens naar de plek gefietst waar ooit de beroemde abdij Klaarkamp heeft gestaan, maar er was weinig van over. Even benoorden Groningen is bij Aduard wel de ziekenzaal van de voormalige Bernardusabdij nog te zien.

In elk geval introduceerden de kloosters nieuwe landbouwtechnieken en nieuwe ideeën. In de tentoonstelling was, als ik goed heb gekeken, geen aandacht voor de Moderne Devotie, wat bij mij de vraag opriep hoeveel nieuwe ideeën de Friezen oppikten. Het gebied bracht later toch grote humanisten voort als Rudolf Agricola.

Ik dwaal af. Ik wilde vertellen dat de kerk door middel van de Godsvrede ijverde voor rust. Een leuk voorwerpje was een paxtafeltje: de vertegenwoordigers van twee vrede sluitende partijen kusten dat allebei om de verzoening te effectueren. Ik had er nog nooit van gehoord, laat staan een gezien. Evengoed konden ook vertegenwoordigers van de kerk ten strijde trekken, konden abdijen betrokken raken bij vetes en was er geen taboe op het doden van geestelijken. Eelco van Liauckama, de abt van het klooster te Lidlum, werd doodgeknuppeld.

Het einde van de Friese vrijheid

De expositie eindigt rond 1500 als naburige landsheren hun macht naar de Friese landen uitbreiden. In het westen is het graafschap Holland dan allang een eigen weg gegaan; de landen ten oosten van de Dollard gaan nu ook hun eigen weg. Als de Geldersen en Hollanders ten oorlog gaan, gebruiken ze Friese troepen, zoals de Arumer Zwarte Hoop van Grutte Pier. Zijn (veronderstelde) zwaard is een van de laatste stukken op de expositie. Het allerlaatste is een verzameling puin dat overbleef na de Beeldenstorm.

Al met al een fijne tentoonstelling met ook een mooi verzorgde catalogus. Ik ben blij dat ik ben wezen kijken. Overigens waren de bijschriften in het Fries Museum, dat toch uitziet over het stuk historische grond dat het Zaailand is, alleen in het Nederlands en het Engels.

Vrijheid, Vetes, Vagevuur is nog toe zien tot en met 7 mei.