Manicheïsme is een antieke godsdienst waarin de kosmos werd voorgesteld als een eeuwige strijd tussen het goede en het kwade, tussen licht en donker, tussen geest en materie. Lange tijd is er weinig over bekend geweest: hoewel het in de Vroege Middeleeuwen een wereldreligie was, ging het manicheïsme ten onder in de concurrentie met het christendom en de islam. Er waren geen kopiisten voor de manichese teksten, die dus – zoals zoveel antieke literatuur die uit de mode raakte – verloren gingen. Alleen langs de Zijderoute, waar lange tijd allerlei religies naast elkaar bestonden, overleefde het, tot de Mongolen de laatste gelovigen doodden. De manichese opvattingen waren zodoende lange tijd vooral bekend uit de strijdschriften van hun tegenstanders, zoals Tegen de manicheeërs van bisschop Augustinus van Hippo (354-430), die enkele jaren lid was van een manichese sekte.
Aan het begin van de vorige eeuw veranderde de situatie, toen in Centraal-Azië enkele oeroude manichese teksten werden ontdekt. Verder beschikken we over de Tebessa Codex en de Keulse Mani-codex, een boekje zo klein als een luciferdoosje. De belangrijkste tekstvondsten komen echter uit de bibliotheek die in 1930 is ontdekt bij het Egyptische Medinet Madi: preken, een boek met de titel Synaxeis (“de vergaderingen”), een boek met antwoorden op vragen van gelovigen (de Kefalaia, “hoofdstukken”) en een enorm boek met manichese psalmen. De bibliotheek is samengesteld rond 400, dus in de tijd van Augustinus. Dit materiaal is de laatste jaren uitgegeven door de Chester Beatty-bibliotheek in Dublin.
Onze visie op het manicheïsme is nu een andere dan die van een kwart eeuw geleden en dat betekent dat we ook anders naar Augustinus kunnen kijken. Dat is dan ook een van de dingen die Robin Lane Fox onderneemt in zijn vorig jaar verschenen Augustine. Conversions and Confessions. Hij – ik bedoel Lane Fox – is niet de minste: in Oxford heeft hij niet te klagen over faciliteiten en hij schreef al eerder vlotte boeken over onder meer Alexander de Grote, de Bijbel, de “klassieke” wereld en Constantijn de Grote. Het is fijn dat er tenminste nog iemand is die de grote onderwerpen niet schuwt en zich niet beperkt tot het afscheiden van artikelen voor achter de academische betaalmuur. Het is fijn dat iemand de boeken schrijft die we nodig hebben. Het is minder fijn dat Lane Fox zich steeds weer aan zijn onderwerp vertilt (meer).
Ik heb Augustine met plezier gelezen, maar heb er wel kritiek op. Het ligt niet aan de opzet: Lane Fox beschrijft hoe Augustinus’ ideeën door de jaren heen veranderden en hoe dat culmineerde in de totstandkoming in 397 van de Confessiones, de “Belijdenissen”, een van de beroemdste boeken uit de wereldliteratuur. Augustine is dus geen biografie maar een geschiedenis van iemands geestelijke ontwikkeling. De problemen hebben meer te maken met het feit dat de puzzel waaraan Lane Fox zich zet, eigenlijk niet oplosbaar is.
Nog geen reactie? Dan ik maar, met het dreuntje van na een veelbelovend begin benieuwd naar de rest.