[Dit stuk – het tweede in een reeks – gaat niet over de mythische Jezus, al heb ik iets te zeggen over het dubbele idee dat Jezus een mythisch figuur is en dat het christendom is afgeleid van de heidense godsdiensten. Maar daar gaat deze reeks dus niet over. Het eigenlijke onderwerp is de toekomst van de oudheidkundige disciplines en het eerste deel is hier.]

Ik introduceerde eergisteren de mythische Jezus en zal vandaag ingaan op wat aan dat idee, voor iemand die de historisch-kritisch methode volgt, niet klopt. Het gaat daarbij om drie zaken:

• feitelijk onjuiste beweringen,
• onvolledige kennis van de oude wereld en
• tekortschietend begrip van wat oudheidkunde eigenlijk is.

Eerst een voorbeeld van een feitelijk onjuiste bewering: zie het plaatje hieronder. Dit betreft een verondersteld model voor het christendom: de cultus voor de Perzische lichtgod Mithra, die door de maker van dit plaatje wordt gelijkgesteld aan de verering van de Romeinse Mithras, een standpunt dat nog maar weinig wetenschappelijke aanhangers heeft.

Met één uitzondering zijn alle beweringen onwaar. Ze zijn, net als de al te snelle gelijkstelling van de twee culten, terug te leiden tot de vroege twintigste eeuw, toen zowel de bestudering van het oude Perzië als die van de Romeinse mysteriegodsdiensten in zwang raakte en er uit pure ontdekkingsvreugde nogal overdreven claims werden gedaan. Niet alleen over Mithras overigens.

Het plaatje is representatief voor de wijze waarop mythicistische informatie zich verspreidt:

• op het internet,
• in een Engelstalige context,
• in statements zonder toelichting
• maar teruggaand op verouderde inzichten.

Ik zal verderop uitleggen waarom dit de mythicisten nauwelijks valt te verwijten. Voor het moment gaat het me erom te tonen hoe verouderde informatie wordt rondgepompt.

De beweringen over Mithra(s) zijn dus feitelijk onjuist. Daarmee verwant zijn constateringen die op zichzelf juist zijn maar voorbijgaan aan het feit dat we te maken hebben met teksten uit een andere cultuur.

“Paulus schrijft heel weinig over het leven van Jezus”, observeren mythicisten, om te concluderen dat in Paulus’ tijd Jezus nog niet werd herkend als historisch figuur en dus een mythologisch personage was. Paulus’ zwijgen is echter normaal in een samenleving waarin informatie vooral mondeling werd doorgegeven. Wat hij op papier zet, zijn alleen meningen die niet iedereen kende. Los daarvan waren er vóór pakweg 60 nog volop mensen in leven die Jezus hadden gekend. De evangeliën werden pas geschreven omdat die generatie uitstierf: pas toen was het nodig eens wat over Jezus’ leven aan het papier toe te vertrouwen.

Een variant op dit argument is “De vroegste christelijke literatuur beschrijft Jezus’ leven niet” – maar waarom zouden de christenen dat hebben moeten opschrijven? Ook van andere mensen uit de Oudheid bestaat de biografie uit wat jeugdverhalen, die moeten bewijzen dat de gebiografeerde als kind al bijzonder was, en een beschrijving van zijn openbare leven.

Nog een laatste variant: “De verhalen over Jezus lijken op die uit de joodse Bijbel en zijn ervan afgeleid, dus Jezus heeft niet bestaan”. Correcte observatie, incorrecte gevolgtrekking. Dat Jezus de vervulling is van de profetieën, is precies wat de evangelisten willen overdragen. Dus is een deel van Jezus’ optreden beschreven naar eerdere modellen, zoals Herodotos de slag bij Thermopylai modelleert naar de gevechten bij Troje en Tacitus een Julius Civilis biedt die is geïnspireerd door Coriolanus. Zo werken antieke teksten nu eenmaal en de afgelopen twee eeuwen is de historische kritiek ontwikkeld om feit en fictie, waarheid en verdichting te scheiden.

Kortom, mythicisten weten niet alleen onvoldoende over de recente oudheidkunde, maar ook over de Oudheid zelf. De vraag die mij interesseert is niet of ze gelijk of ongelijk hebben, maar waarom hun visie zo afwijkt van de wetenschappelijke.

[Ik was al bang dat de woorden “mythische Jezus” vreemde reacties zouden oproepen. Nogmaals: daar heb ik niet over. Ik heb een voorbeeld nodig om te tonen dat de inzichten van de geesteswetenschappen de burger niet bereiken. Omdat ik dit blijkbaar nog altijd niet duidelijk heb aangegeven, hou ik de comments nog even dicht. Wordt vervolgd, want ik wil toch ter zake komen.]