In mijn reeks (1, 2, 3, 4, 5, 6) over de geschiedenis van Centraal-Azië vertelde ik gisteren hoe de Mongolen in de dertiende eeuw de etnische kaart opnieuw tekenden. De oude, Iraanse volken trokken zich terug in Perzië en Tajikistan, terwijl het gebied dat wij kennen als Turkmenistan, Oezbekistan en Kazachstan werd overgenomen door de Mongolen en de Turkse volken. Dit was, om het beeld te herhalen dat ik al tot vervelens toe heb gebruikt, de derde van de vier “grote vegen” waartoe ik de geschiedenis van Centraal-Azië probeer te reduceren.

De menselijke prijs van de Mongoolse veroveringen was immens, maar er was één positief gevolg: van Boedapest tot Burma en van Beijing tot Bagdad vormde Eurazië een eenheid, waardoor de handel kon opbloeien. Marco Polo is maar één voorbeeld van een reiziger in dit gebied. Een minder voor de hand liggend voorbeeld is de pestbacil, die in de veertiende eeuw van Tibet naar de Krim kon reizen en daarvandaan zijn verwoestende werk kon doen in West-Europa.

Ondertussen moesten de Mongolen hun rijken besturen en daartoe waren ze aangewezen op de Iraanse overlevenden, die inmiddels islamitisch waren. Net als de Germaanse stammen die de nieuwe heersers waren na de val van het West-Romeinse Rijk, namen de Mongolen de religie van hun onderdanen over. Er werden ook huwelijken over en weer gesloten. Allerlei onverwachte kruisbestuivingen konden plaatsvinden in de instabiele regio na de Mongoolse veroveringen, vooral nadat rond 1300 een einde was gekomen aan de expansie: zoals ik al beschreef, vielen de legers uiteen toen de Mongoolse leiders hun doelen niet langer bereikten.

In deze fluïde wereld kon een avonturier spectaculair carrière maken: Timoer Lenk (1336-1405) bijvoorbeeld. Hij claimde een afstammeling te zijn van Djengis Khan en begon zijn loopbaan als roverhoofdman, maar breidde zijn machtsgebied vanuit zijn geboortestad Shahrisabz gestaag uit, tot het rond 1370 Samarkand in het noorden en Afghanistan in het zuiden beheerste. Zijn leger bestond uit Mongoolse en Turkse ruiters en uit Iraanse infanterie uit Tajikistan: een typisch allegaartje zoals we in deze tijd konden verwachten.

Ondertussen presenteerde hij zich als verdediger van het geloof: eerst viel hij de soefi’s aan langs de benedenloop van de Oxus, daarna een Mongools gebied in het westen van het huidige China, vervolgens trok hij door Afghanistan en Perzië, om via het huidige Turkije weer naar Perzië te gaan, waar hij Isfahan uitmoordde. Georgië en Bagdad volgden, waarna Timoer terugkeerde naar Samarkand, waar de buit volstond voor de bouwprojecten die ik over ruim een week of twee hoop te zien. Er volgde een expeditie naar India en tot slot wilde Timoer naar China, maar hij overleed voordat hij het rijk van Djengis Khan had hersteld.

Vanzelfsprekend viel zijn rijk nu uit elkaar en was er opnieuw ruimte voor nieuwe leiders met eigen legers, deels Mongools, deels Turks, deels Iraans. Eén van hen had de titel “Özbeg” (het Turkse öz betekent “echt”, een beg is een leider) en leefde ergens ten noorden van de Kaspische Zee. Zijn volgelingen heetten naar hem de Oezbeken en trokken rond 1500 onder Mohammed Sjeibani het gebied binnen dat nu Oezbekistan heet. Nu werd Buchara uitgebouwd tot een prachtige stad. Degenen die achterbleven, staan bekend als de Kazachen.

Zo ontstond Oezbekistan, onder een Turkssprekende elite met wat Mongools bloed, heersend over een Iraanse onderklasse. Er waren nog grensconflicten met Perzië, waar het Safavidenrijk in deze zelfde tijd ontstond, maar na de onvermijdelijke crisis na de dood van Mohammed Sjeibani, stabiliseerde de situatie. Oezbeekse khans regeerden vanuit steden als Buchara, Samarkand en Khiva (in de Fergana-vallei). Misschien speelde een rol dat er niet meer gevochten hoefde te worden om handelsroutes: inmiddels voeren de Europeanen om Kaap de Goede Hoop naar de Oost, waardoor de karavanen langs de Zijderoute niet meer zo belangrijk waren. In elk geval zou de landkaart pas weer echt veranderen toen de Russen kwamen.

[Wordt vervolgd]