Ik liet u gisteren achter in een Centraal-Azië dat in de Andronovo-tijd een culturele eenheid was geworden: handel in tin en koper, nomaden, grote steden, grafheuvelbegravingen en Indo-Europees-sprekend. In deze wereld moet Zarathuštra hebben geleefd, de legendarische grondlegger van het zoroastrisme (afgeleid van “Zoroaster”, de Griekse verbastering van de naam van de profeet).
Legendarisch – maar niet helemaal. We kennen Zarathuštra niet alleen uit latere vertellingen, maar ook uit de vrijwel zeker door hem gecomponeerde Gatha’s, “liederen”, die werden en worden gereciteerd tijdens de rituelen. Ze vormen het oudste deel van het heilige boek van de zoroastriërs, de Avesta. Lang is gedacht dat de Gatha’s waren geschreven in de vroege zesde eeuw v.Chr., maar inmiddels weten we zó veel meer van de ontwikkeling van de taal dat we de compositie kunnen plaatsen in de tweede helft van het tweede millennium v.Chr.. De beschreven materiële cultuur komt bovendien goed overeen met wat archeologen over de Late Bronstijd hebben vastgesteld.
In deze wereld moet de priester Zarathuštra hebben geleefd. Op een dag had hij, toen hij aan de oevers van de rivier de Oxus zat, een visioen van de oppergod Ahuramazda. Over deze gebeurtenis zou hij later schrijven:
Ik heb U als de Heilige erkend, Ahuramazda,
toen u geest mij met Uw heiligheid omgaf,
toen ik voor het eerst door woorden van U werd onderwezen. […]
Toen U mij zei: “Je moet komen
om in de juiste levenswijze binnen gevoerd te worden!”
gelastte U mij niets dat ik niet heb nagevolgd.
De juiste levenswijze die Zarathuštra ontdekte, navolgde en verkondigde, betekende onder meer dat hij zich keerde tegen de opzichtige en vaak ook bloedige offers van die tijd en in plaats daarvan pleitte voor een verinnerlijking van het ritueel. Dat bracht hem in conflict met de religieuze specialisten, de magiërs. Volgens de legende dreven die hem op de vlucht. We weten niet of dit wordt bevestigd door de volgende dichtregels of dat het verhaal van de vlucht is bedacht om deze regels te verklaren.
In welke landstreek moet ik me verbergen?
Waarheen moet ik trekken om me in veiligheid te brengen?
Ze houden me ver van de adel en de priestercolleges;
ik vind geen rust bij de mensen om wie ik me bekommer. […]
Hoe kan ik U nu behagen?
Ik weet, Ahuramazda, waarom ik zo machteloos sta:
het is omdat ik weinig vee en dienaren bezit.
We lezen over barre winterse tochten, waarbij Zarathuštra gastvrijheid werd geweigerd en we lezen hoe de profeet zijn god verwijten maakt:
Ik klaag over je! Trek je dat nou eens aan, mijn Heer.
Verleen me Uw steun, zoals de ene vriend de andere helpt.
Uiteindelijk vond Zarathuštra asiel bij Vistaspa (of Hystaspes), de vorst van Chorasmië (het gebied ten zuiden van het voormalige Aralmeer). De profeet mocht hier prediken en kreeg wat aanhang. Het conflict met de magiërs liep nu hoog op en koning Vistaspa organiseerde daarom een debat. U mag tweemaal raden wie dat won.
Vanaf nu konden enkele hervormingen worden doorgevoerd. Een deel daarvan betrof de ondersteuning van de allerarmsten, andere waren gericht op de zuivering van de cultus. In tegenstelling tot bij de magiërs, die hun trance-dranken ’s nachts dronken en dan ook bloedige offers brachten, vonden de plechtigheden van de nieuwe cultus overdag plaats. Heel belangrijk was daarbij de verering van het heilige vuur.
Er waren verschillende goden, zoals de lichtgod Mithra en de watergodin Anahita, maar de voornaamste godheid was Ahuramazda, de schepper.
Wie bepaalde de baan van de Zon en de sterren?
Wie maakt dat de Maan nu weer wast en dan weer afneemt?
Wie houdt de aarde hier beneden en houdt de hemel daar boven?
Wie zorgt voor het water en voor de planten?
Wie spant de wind en de wolken voor zijn wagen?
Welke meester scheidde licht en duisternis?
Het belangrijkste nieuwe idee van Zarathuštra, was dat de almachtige Ahuramazda verlangt dat mensen hem niet alleen met offers, maar vooral met het juiste gedrag vereren:
Heilig is de mens die door wijze gedachten,
wijze woorden en wijze handelingen heiligheid ontwikkelt
volgens de wet en kracht volgens de Goede Geest.
Ahuramazda had twee zonen, de Kwade Geest en de Heilige Geest. Deze twee beheersen de kosmos en worden bijgestaan door demonen en goden. Tegelijk is Ahuramazda identiek aan de Goede Geest. Dat is voor ons onlogisch, maar in de Oudheid lijken weinigen zich hierom te hebben bekreund.
De twee geesten die er in den beginne waren,
de tweeling, openbaarden zich aan mij in een droomgezicht.
Ze zijn in denken, spreken en handelen het Goede en het Kwade.
Van deze twee geesten verkoos de leugengeest
het Kwade tot stand te brengen;
de juiste orde was de keuze van de Goede Geest.
Van de twee geesten, die van het Goede en die van het Kwade,
stemden noch het denken overeen, noch de leer,
noch de geest, noch de geloften, noch de woorden,
noch de handelingen, noch wetten, noch de zielen.
De Gatha’s bevatten geen systematische beschrijving van het einde der tijden, maar het is voortdurend verondersteld dat er een apocalyps zal zijn waarin de Goede Geest uiteindelijk de Kwade Geest zal verslaan. Ook speelt het Oordeel een rol. Na iemands dood staat hij op de Brug van de Schifter, waar hij zich moet verantwoorden voor zijn rol in de strijd tussen waarheid en leugen. De goeden worden toegelaten tot het Paradijs, de slechten worden in de hel geworpen, waar hen slechts “lang wegkwijnen in duisternis, urinevraat en jammerklagen” wacht.
Zarathuštra was niet, zoals lang is gedacht, de eerste monotheïst. Wel combineerde hij religie met ethiek en wees hij op beloningen en straffen in het hiernamaals, nadat het individu een oordeel had ondergaan. Via het latere Perzische Rijk zouden deze ideeën het jodendom, het christendom en de islam beïnvloeden. Het idee dat zonder religie geen ethiek kan bestaan, is nog volop aanwezig, zelfs al is dat verband op zich helemaal niet noodzakelijk.
[Wordt volgende week vervolgd]
PS
Zou ik dat nog bijna vergeten. Met Nietzsches Also sprach Zarathustra heeft de echte niets te maken. Nietzsche zocht een spreekwoordelijke wijze uit de voor-Griekse tijd. Dat is alles.
Boeiend! Fraai zoals de geschiedenis zich voortdurend herschrijft door nieuwe vondsten en dateringen. Ik wil het allemaal weten maar 24 uur per dag is gewoon te weinig om alles te lezen. Blij dat ik dit weblog heb gevonden. Vanwaar trouwens de naam MB?
Die vraag heb ik hier beantwoord: http://mainzerbeobachter.com/2015/06/07/waarom-mainzer-beobachter/
Duidelijk. Niet zo bescheiden, Jona, ik vind je boeken buitengewoon goed geschreven en ook dit weblog mag er zijn. MauES @ (als je dat nog niet begrepen had).
Over Mainz: je moet nog een keer terug voor het Landesmuseum en intussen heeft men ook een romeinse Isistempel heel mooi en multimediaal toegankelijk gemaakt in de binnenstad.
Ja, die Isistempel is leuk. En ik zou inderdaad weer eens terug willen. Fijne stad.
De Bijbelse psalmen zijn over het algemeen ten opzichte van het overige Bijbels Hebreeuws in een archaïsche dan wel archaïserende taalvorm geschreven. Geen serieuze wetenschapper zal hieruit concluderen dat de toeschrijving aan David klopt.
Vóór Zarathustra bestond er (bijv. in Mesopotamië) ook een verbinding tussen ethiek en religie. Enerzijds werd alle rampspoed in het leven toegeschreven aan het verwaarlozen van de dienst aan bepaalde goden; anderzijds werd de ideologie van het koningschap, waarbij rechtvaardigheid het kernwoord was, gebaseerd op de goddelijke wil en orde.
De grootste vernieuwingen lijken mij daarom het oordeel over onze daden buiten ons aardse bestaan te plaatsen en de uitschakeling van de koning als tussenpersoon tussen het individu en de godheid.
In de Griekse filosofieën wordt de ethiek gebaseerd op het doel of de functie van de mens, waarover men van gedachte verschilde. Voor iemand die gelooft dat een godheid de mens met een bepaalde reden heeft geschapen, is het voor de hand liggend daarop zijn ethiek te baseren (voorzover hij daar kennis van kan hebben). Verlichtingsfilosofen maar ook Nietzsche vonden andere doelen/functies voor de mens.
“Ik klaag over je! Trek je dat nou eens aan, mijn Heer.
Verleen me Uw steun”
Die vertaling is niet erg consequent (neem ik aan).
Ik had het verkeerd begrepen. De oudere oorsprong van de Gatha’s plaatst ook Zarathustra eerder terug in de tijd en is zelf geen argument voor de toeschrijving van de teksten aan hem.
Klopt. Ik heb het ook over een legende. Ik denk overigens dat we grosso modo mogen aannemen dat, zoals de Koran op een of andere manier met Mohammed te maken en althans enkele Psalmen best door David, ook de Gatha’s door Zarathustra geschreven kunnen zijn. Al moet je met aanzienlijke fouten in de overlevering altijd rekening houden.
“Legendarisch – maar niet helemaal.”
Het zou leuk zijn als meer mensen begrepen hoe mogelijk dat is ipv het valse dilemma “alles is historisch vs. niets is historisch”. Van mij mag je daar best meer over schrijven.
“U mag tweemaal raden wie dat won.”
Ja, kunst als er maar twee mogelijke antwoorden zijn! Was je gewoon een beetje dom of was je erg slim door te doen alsof je een beetje dom was?
“Zarathustra was niet, zoals lang is gedacht, de eerste monotheïst.”
Wie dan wel? Amenhophis IV Echnathon?
“Het idee dat zonder religie geen ethiek kan bestaan, is nog volop aanwezig,”
Ja – elke atheïst die op internet in discussie met christenen gaat kan dat onmiddellijk bevestigen.
Volgens mij had Ahura Mazda geen zonen. Het kwaad (Angru Manya) bestond geheel los en onwetend van Ahura Mazda. De situatie die je beschrijft is bekend als Zurvanisme, waarbij een hogere macht, Zurvan, twee zonen had, nl Ahura Mazda en Angru Manya. Deze ‘ketterij’ is enige tijd heel populair geweest.
Voor zover ik weet zijn zurvanisme en “klassiek” zoroastrisme allebei in aanzet in de Gatha’s aanwezig en is er sprake van een zekere inconsistentie. Ik kan men vergissen.