In het laatste stukje van deze reeks – al heb ik morgen een “nabrander” – nog een woord over de wijze waarop de in de voorgaande stukjes (1, 2, 3, 4) beschreven geweld-gerelateerde ideeën binnen het jodendom bleven bestaan. Dat wil zeggen: in de tweede eeuw, nadat de christenen waren begonnen een eigen weg te gaan. Een probleem is hierbij dat de bronnen schaars zijn. Er is geen Josephus voor de oorlogen ten tijde van de keizers Trajanus en Hadrianus. Mijn achtste stelling is:

8. De verzetsideologie bleef bestaan in de tweede eeuw

Binnen het jodendom, voor zover we dat kunnen reconstrueren, lijken allerlei messiaanse ideeën te zijn blijven bestaan. Die hadden inmiddels vaak een anti-Romeinse inslag. Over Eindtijdideeën horen we weinig, maar dat kan komen door de bronnenschaarste.

Tegelijk staat voldoende vast dat lang niet iedereen deze ideeën deelde. Toen in 115 na Chr. in Kyrene (in het noordoosten van het huidige Libië) de vlam in de pan sloeg, was dat na een intern conflict in de joodse gemeenschap. Daarna verspreidde de opstand zich naar Cyprus en Mesopotamië. Het doel van de joden was de bevrijding van Jeruzalem, maar ze slaagden er niet in voorbij Alexandrië te komen en in 117 onderdrukten de daar gelegerde troepen de opstand. Deze moet echter een enorme schok zijn geweest voor de Romeinse overheid. De inscriptie hierboven is gevonden in het Badhuis van Trajanus in Kyrene. In de zevende regel is sprake van tumulto Iudaico en men hoeft geen Latijn te hebben gestudeerd om dat te vertalen.

Dezelfde idealen speelden in de bekendere Bar Kochba-opstand, die van 132 tot 136 duurde en niet plaatsvond in de Diaspora maar in het land van Israël. Opnieuw stond de messiaanse bevrijding van Jeruzalem centraal en het is wat ironisch dat de munten van de opstandelingen overal in Israël zijn gevonden, behalve in Jeruzalem: een aanwijzing dat de opstand vooral op het platteland plaatsvond.

Dat maakte haar niet minder ernstig. Het feit dat keizer Hadrianus een generaal uit Brittannië liet overkomen, is illustratief: het was namelijk een demotie. De generaal was gouverneur van een prestigieuze provincie en moest nu genoegen nemen met een kleinere provincie, wat ongebruikelijk was en duidt op de diepte van de crisis. Hij werd na afloop van de oorlog gepromoveerd naar het prestigieuze Syrië. Ik blogde er onlangs over en kom er morgen nog even op terug. Overigens was uiteindelijk zelfs de aanwezigheid van de keizer noodzakelijk.

9. Het rabbijnse jodendom streefde succesvol naar depolitisering en assimilatie

Na het midden van de tweede eeuw horen we weinig meer van bewapende messiaanse opstanden. Eén ontwikkeling was dat de rabbijnen hun gezag steeds meer deden gelden en zij waren niet geïnteresseerd in geweld. In de eerste grote optekening van rabbijnse wijsheid, de Misjna, ontbreekt de messias en er is weinig aandacht voor zaken als oorlog. Het uitgangspunt is duidelijk: Rome was de baas, dromen van een zelfstandige Joodse staat was niet realistisch en het ging erom hoe mensen jood konden blijven in een Romeinse wereld.

We weten niet hoe representatief dit gedachtegoed was. Er is wel eens op gewezen dat de Misjna en latere documentatie niet de indruk wekken dat er veel families bij betrokken waren. Evengoed bevat de tweede optekening van rabbijnse discussies, de Tosefta, wel messiaans materiaal. Dat wekt de indruk dat de samensteller van de Misjna een reële traditie heeft willen onderdrukken en dat zijn boek niet representatief is geweest voor al het toenmalige joodse denken.

Het tegendeel valt ook te beargumenteren: dat de meeste joden aansluiting zochten bij de dominante klassieke cultuur. Er zijn uit de derde eeuw weinig joodse gebedsplaatsen bekend, wat erop duidt dat de assimilatie vrij ver is gegaan. Er is op dit punt discussie mogelijk. De naam om op te letten is die van Seth Schwartz. Ik herinner me hoe ik zijn boek Imperialism and Jewish Society (2001) in één nacht heb uitgelezen op een hotelkamer in Parijs.

10. De discussie over geweld in het antieke jodendom is belangrijk

Tot slot nog twee dingen. Het lijkt erop dat de joodse leiders vóór de Bar Kochba-opstand hebben gesproken over de vraag welke aspecten van het jodendom tot elke prijs bewaard dienden te blijven en op welke punten water bij de wijn gedaan kon worden. Was een joodse levenswijze belangrijk, zoals rabbi Tarfon voorstond, of was een joodse studie belangrijker omdat die leidde tot een joodse levenswijze, zoals rabbi Aqiba verdedigde? De bron voor deze discussie, een negende-eeuws commentaar op Hooglied, is laat maar bevat ouder materiaal, waarvan we niet kunnen vaststellen hoe betrouwbaar het is.

Een andere bron, de Babylonische Talmoed (zevende eeuw?), verwijst naar een soortgelijke discussie die in 131-132 zou hebben plaatsgevonden. Toen werd besloten dat in tijden van levensgevaar een jood alles mocht opgeven, zolang hij maar niet verviel tot afgodendienst, bloedschande en moord. Dit “besluit uit de opperkamer te Lod” heeft sindsdien een belangrijke rol gespeeld in het joodse denken over geweld en vervolging. Over het antwoord valt een hoop te discussiëren – waar begint afgodendienst? wat is bloedschande? wat is moord precies? – maar de vraag tot welk punt je concessies mag doen en waar je de hakken in het zand moet zetten, is een heel goede.

Laatste punt: zolang er gelovigen zijn die in het bonte geheel van samenhangende religieuze zaken de studie van de heilige geschriften belangrijker vinden dan de rituelen, de mystiek, de levenswijze en wat er nog meer is, zullen er mensen zijn die stuiten op passages die gewelddadig zijn uit te leggen. Dat betekent dat het jodendom en het christendom altijd kunnen worden gebruikt – misbruikt, zo u wil – om geweld te rechtvaardigen.