Franeker is even klein als leuk. In het Martenamuseum was vorig jaar een geslaagde expositie over het boekenbezit van de voormalige universiteit waar ik met veel plezier heb rondgelopen. De wereld van Reinerus Neuhusius. Even verderop – het zal geen steenworp zijn maar het scheelt weinig – is het beroemde planetarium van Eise Eisinga.

Het bijbehorende verhaal is te beroemd om niet nog eens te vertellen. In 1774 zouden de maan en de planeten Mercurius, Venus, Mars en Jupiter vlak bij elkaar aan de hemel staan en er gingen geruchten dat daardoor de aarde uit zijn baan zou worden getrokken. Een door een dominee Eelco Alta geschreven brochure veroorzaakte nogal wat paniek.

Het misverstand dat hij de wereld in hielp is overigens interessant omdat het bewijst dat hij kennis had van de zwaartekrachtwet van Newton en begreep dat andere hemellichamen krachten uitoefenden op onze aarde, maar het effect overschatte. Dit is hoe pseudowetenschap altijd werkt. Mensen begrijpen wel het principe van deze of gene wetenschappelijke methode, maar zijn niet goed in staat de werking te kwantificeren.

Als reactie op Alta’s brochure probeerden de Friese autoriteiten de bevolking gerust te stellen en te laten weten dat de aarde echt niet zou vergaan. De (nog altijd bestaande) Leeuwarder Courant van 16 april meldde dat de redactie “van eene kundige hand [was] onderricht dat de beweegingen van Mercurius en Mars geenen invloed op de Aarde hebben”. Met een sneer dat degenen die er anders over denken “hunne onkunde belyden in de beweeginge der Aarde en Planeeten”.

Eise Eisinga – geen biografie is compleet zonder het detail dat hij wolkammer was – begreep dat geruststellende woorden niet de juiste aanpak vormden. Je moet mensen niet zeggen dat de wetenschap er anders over denkt, je moet ook niet claimen dat de wetenschap het beter weet, je moet het tonen. Je moet de mensen inzicht geven. En dus verbouwde Eisinga zijn woonkamer tot planetarium. Hij was er zeven jaar mee bezig en het resultaat ziet u op de foto hierboven.

Als u er nog niet bent geweest: ga erheen. Het museum documenteert niet slechts een bijzonder planetarium, maar ook iets dat eigenlijk veel interessanter is: de intellectuele traditie van Friesland. Er is daar veel respect voor kennis en kunde en er zijn in Friesland vanouds veel autodidacten met een vaak praktische inslag. In een kleine galerij in het planetariummuseum hangen enkele portretten. Hun erfenis proef je nog altijd in Friesland: je merkt het in de omgang met erfgoed, die niet slechts is gericht op eenmalige kennismakingen maar tevens inspeelt op de intellectuele belangstelling van werkelijk geïnteresseerden. (U herkent mijn onbehagen over de limes.)

Ik vermoed dat als de Friezen meer dan andere Nederlanders een eigen identiteit hebben, dit samenhangt met het feit dat ze hun erfgoed op een zinvollere manier ontsluiten. Men probeert mensen mee te laten denken, intellectueel te doen groeien. Erfgoed wordt zo werkelijk deel van hun wereld, van hun identiteit.

En om lichtvoetiger af te sluiten: Franeker heeft ook een leuk kaatsmuseum.

[Omdat ik in Yerevan ben, publiceer ik een voorjaarsfeuilleton over toeristische dingen die ik tijdens fietstochtjes in Nederland heb gezien. Vandaag: Friesland.]