Tom Holland over farizeïsme
Ik legde al uit dat Tom Holland (a) het christendom origineler en onjoodser presenteerde dan het feitelijk was als hij stelt dat een godgeworden mens iets nieuws was en dat hij (b) het jodendom ten onrechte reduceert tot boekengeloof. Zijn christelijke visie op het jodendom hindert hem vaker. Hij schrijft bijvoorbeeld dat de bepalingen in de Wet van Mozes over de priesterlijke reinheid niet alleen golden voor de priesters maar voor alle kinderen van Israël. Dit is farizeïsme en daarom een voorloper van het rabbijnse jodendom, maar mag niet worden gegeneraliseerd. In elk geval Jezus’ halachische opvattingen wijken hier sterk van af en Paulus zou zich er weinig van aantrekken. Het christendom is niet ontstaan omdat de gelovigen braken met de Wet van Mozes, maar omdat ze (net als veel andere joden) de farizese innovatie afwezen.
Holland noemt de Wet famously strict, wat perfect aansluit bij de aloude christelijke framing van het jodendom, namelijk dat de Wet iets was wat moest worden overwonnen, terzijde geschoven en vervangen door een liefdesgebod. Een historicus kan deze christelijke polemiek tegen het jodendom vanzelfsprekend niet zomaar overnemen als historisch feit. Dat zou naïef positivisme zijn.
Apostolische successie
Een voor Hollands betoog cruciaal hoofdstuk is dat over Eirenaios van Lyon, een tijdgenoot van keizer Marcus Aurelius die een eerste aanzet schreef voor een credo, bepaalde dat er een canon van geïnspireerde teksten was (het Nieuwe Testament) en beweerde dat de leer van Christus via een keten van bisschoppen naar zijn eigen tijd was gekomen (“apostolische successie”). Holland presenteert het alsof Eirenaios zo handelde als reactie op de vervolging en neemt daarmee de zienswijze over van de vierde-eeuwse christelijke auteur Eusebios.
Die nadruk op de vervolging is echter te eenzijdig. De Romeinse overheid vervolgde wel meer andersdenkenden. Verschillende stoïcijnse wijsgeren moesten hun filosofie uitdragen vanaf de pijnbank. De keizers en de gemeentelijke autoriteiten stuurden de vereerders van Isis weleens de stad uit. Manicheïsme was, in een iets latere tijd, ook niet zonder levensgevaar. Als vervolging dan vaker voorkwam, waarom hebben de aanhangers van Isis hun leer dan niet op soortgelijke afgebakend? Ik kan iets over het hoofd hebben gezien, maar Holland legt het volgens mij niet uit. Om een verschijnsel A te verklaren noemt hij een oorzaak B maar hij negeert dat dit ook C veroorzaakt.
Een andere oorzaak is veel plausibeler. Eirenaios sprak weleens met joden. Het Nieuwe Testament volgt op de afbakening van de joodse Bijbel; het credo is te zien als antwoord op het Achttiengebed; voor het model van de apostolische successie zou u kunnen kijken naar het Misjna-traktaat Abot. Niets daarvan bij Holland, die het christelijke idee kopieert dat het bloed der martelaren het zaad van de kerk was. Voor het goede begrip: dat is niet per se onjuist. Maar als je historicus zegt te zijn, moet je ook andere dingen overwegen.
Bijvoorbeeld omdat Eirenaios in zijn tijd vermoedelijk atypisch was. De meeste vereerders van Christus hadden geen behoefte aan de door hem voorgestane afbakening. Zo toont de christelijke literatuur uit Oxyrhynchos dat de niet-canonieke tekst die bekendstaat als Herder van Hermas voor de mensen daar belangrijker was dan de canonieke evangeliën van Lukas en Marcus. (Het daar gevonden Marcusfragment is overigens dat fragment waarover zoveel te doen is.)
Er was natuurlijk óók een groep die de behoefte van Eirenaios wél voelde, en die mensen zouden later belangrijker en belangrijker worden. Dat culmineerde uiteindelijk in de doorbraak van hun dubbele idee dat je enerzijds alleen Christus kon vereren door andere goden af te zweren en dat er anderzijds maar één orthodoxe formulering was. De teksten van andere groepen zijn daarna niet meer overgeschreven. Doordat Holland, positivist die hij is, focust op de overgeleverde bronnen, concentreert hij zich op iets dat atypisch kan zijn geweest. We hebben de statistieken niet om dit te toetsen.
Martelaarschap
Sprekend over vervolging en martelaarschap: dat was volgens Tom Holland “certainly” een originele christelijke ontwikkeling. Dit is flauwekul. Lees Makkabeeën of de Hemelvaart van Jesaja. Opnieuw: Tom Holland volgt een christelijke visie op het jodendom en doet niet wat hij voorwendt te doen, namelijk een historisch overzicht geven.
En o ja, kijk eens naar het exemplum Socratis, het heidense martelaarschap. Candida Moss beschrijft het netjes in haar overigens niet zo geslaagde boek over christelijk martelaarschap. U hoeft voor één keer niet over de academische betaalmuren te klimmen om te zien wat het historisch onderzoek oplevert.
“Zijn christelijke visie op het jodendom hindert hem vaker.”
Waarmee hij onbedoeld bevestigt wat hij beweert: het christendom heeft zijn geest gevormd (en dat pakt vaak genoeg wel, maar deze keer weer eens niet goed uit).
“Er was wel een groep die die behoefte voelde, natuurlijk, en die mensen zouden later belangrijker en belangrijker worden.”
Dit is een veel voorkomende fout (gemaakt door alle kanten), vooral mbt het christendom. Dat het christendom in grofweg begin 4e Eeuw CE belangrijk werd wil nog niet zeggen dat het in het algemeen en de versies vanaf die ontwikkeling in eerdere perioden belangrijk was. Nieuwe Atheïsten maken die fout ook vaak (maar zij zijn niet de enige ongelovigen) en dus is het weer ironisch dat Holland er schuldig aan is.
Nogmaals een compliment. Het is mij een groot genoegen om zo’n grondige en systematische ontmanteling van een populair geschiedschrijver te lezen.
Eens. Hollands stelling is triviaal, hij mist de intellectuele moed haar via de sociale wetenschappen te onderbouwen, en gooit het daarom maar op beeldrijk schrijven. Hij suggereert maar argumenteert niet.
martelaarschaap?
Moet het in het gedeelte over het martelaarschap niet gaan over :”de hemelvaart van Jesaja” (een pseudepigrafische tekst die in het Latijn “Martyrium et ascensio Isaiae” is geheten) i.p.v. de hemelvaart van Jeremia? De tekst werd door M. de Goeij in het Nederlands vertaald als het ‘Martyrium van Jesaja’, in ‘De Pseudepigrafen’, (s.d.)
Jacky Goris
Oeps! Ja.