Misverstand: Antieke sculptuur was wit
Een van de opvallendste ontwikkelingen in de kunst van de zevende en zesde eeuw is dat Griekse beeldhouwers er steeds beter in slaagden het menselijk lichaam weer te geven. Aan het begin van de vijfde eeuw hadden ze het volledig onder de knie. Een artistieke prestatie van formaat.
Lange tijd hebben kunsthistorici gedacht dat de beelden wit waren. De afwezigheid van kleur werd zelfs beschouwd als een fraaie abstractie, zoals veel cinefielen vinden dat zwart-witfilms een eigen schoonheid hebben en gruwen van pogingen er kleur aan toe te voegen. De Grieken waren zo niet alleen de eersten die het menselijk lichaam perfect afbeeldden, maar ook de uitvinders van een abstract kunstbegrip.
Toch gebruikten de Griekse marmerhouwers, net als hun Romeinse collega’s, wel degelijk kleur, zoals is te zien op het omslag van Spijkers op laag water. Op sommige beelden en reliëfs zijn de verfsporen nog te zien, en als dat met het blote oog niet langer mogelijk is, kunnen technici met behulp van speciale belichtingstechnieken de oorspronkelijke kleuren reconstrueren. Het Allard Piersonmuseum in Amsterdam bood in 2006 onderdak aan een tentoonstelling waar enkele reconstructies van beschilderde beelden werden geëxposeerd. Naar onze maatstaven was de antieke sculptuur buitengewoon schreeuwerig van kleur, ja zelfs kitscherig.
Dezelfde veelkleurigheid – de vakterm is polychromie – was overigens aanwezig in de architectuur. Vrijwel alle gebouwen op het Forum Romanum in Rome zijn opgetrokken uit groen, rood, wit of purper marmer en grijs of paars graniet, terwijl op de vloer combinaties lagen van paarsgeaderde, gele en groengeaderde natuursteen. Tegenwoordig oogt het gesteente flets, maar wie loopt over de middeleeuwse mozaïekvloeren van de Romeinse kerken, waarvan de stenen zijn gehakt uit antiek marmer, krijgt een idee van de kleurenpracht van de stad in de Keizertijd. En voor wie Rome te ver is, is Trier een alternatief: daar staat op de binnenplaats van het Rheinisches Landesmuseum het onderstaande, opnieuw beschilderd Romeins grafmonument.
Nu u hier toch bent…
Door het coronavirus ben ik de komende vijf maanden zonder betaald werk. Bestel mijn komende boek over de wedloop in de papyrologie tussen vervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt, waarin ook valt te lezen hoe oudheidkundigen de prijs voor vervalsers en dieven opdrijven. Eigenlijk vind ik het best belangrijk, dus bestel, lees en bespreek dat boek. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
“Naar onze maatstaven was de antieke sculptuur buitengewoon schreeuwerig van kleur, ja zelfs kitscherig.”
Dat komt natuurlijk ook omdat die maatstaven zijn gevormd door de veronderstelde abstractie van de klassieke witte beelden. Kip-ei.
Alleen heeft de biologie het kip-ei probleem al lang opgelost, dus de uitdrukking gaat niet goed meer op.
Toen ik jaren geleden in Trier was stond de toren van Igel in de steigers voor restauratie. Deze bij het museum is een reconstructie? Graftoren is een rare term, het zal een herrinneringsmonument zijn.
Wie ooit de film van Jean Luc Goddard Le Mépris uit 1963 heeft gezien zal zich de gekleurde Griekse beelden herinneren. Dat was niet alleen maar een filmische truc. Het werd ook uitgelegd. Die tentoonstelling in het Allard Pierson in 2006 herinner ik me nog goed. Nu ik weer door de catalogus blader, vind ik die opzichtige kleuren eigenlijk wel meevallen. Een zestienjarige gymnasiaste zei toen tegen mij dat ze dat van die kleuren allang wist.
En zo was een complete kunststroming, het classicisme, gebaseerd op een misverstand.
Vanwege dit ‘abstracte kunstbegrip’ heeft men in de negentiende eeuw heel wat middeleeuwse polychrome houten beelden van hun oorspronkelijke verf ontdaan. Zie je een oude eikenhouten sculptuur met een caustic soda-look dan is er alle kans dat dat tot zeg 1850 nog een middeleeuwse beschildering had.
Dat geldt overigens niet alleen voor de klassieke oudheid. Ook middeleeuwse kerken hebben dat. Bezoek maar eens in parijs de Sainte Chappell of St. Germain-des-Près en ontdekt hoe hier de kleuren (soms heel erg opzichtig gerestaureerd) een onuitwisbare indruk achterlaten. Zelfs nu nog. Hoe moet dat voor de middeleeuwse toeschouwers zijn geweest !!!
Het leveren duurt wel even nu. Wacht sinds 14 maart op de boeken 👏
Ja, dat merk ik ook.
Ik heb jaren geleden wel eens een reconstructie in kleur gezien van het Parthenon — een verschrikkelijke suikertaart, naar onze huidige smaak (tenzij u een RTL5 kijker bent). Jona heeft gelijk: wij noemen dat kitscherig. Maar de smaak was toen anders: hoe ‘levensechter’, vooral bij beelden, hoe beter. Als je een vermogen aan zoiets uitgeeft moet het er natuurlijk wel een beetje leuk uitzien, want de alledaagse werkelijkheid zal behoorlijk grauw zijn geweest. Gelukkig hebben we heel veel Etruskische terracotta tempelfragmenten over en andere objecten in kleur: dan zie je wat de intentie was, in “full colour”.
Een marmeren beeld was duur, maar vast niet zo duur als het bronzen origineel. Een kopie werd ook seriematig gemaakt omdat ze precies de maten wisten en een beeld vrijwel mechanisch in marmer konden reproduceren. Dus daar ging dan (oneerbiedig gezegd) een kwastje verf overheen.