De buste hierboven, vrijwel zeker Kleopatra, zag ik voor het eerst op een middelmatige expositie in Rome, waar dit het enige voorwerp was dat de moeite van het bezoek waard bleek. Fotografie was verboden. In 2009 zag ik de buste terug in Haltern, op de grote expositie ter herdenking dat het twee millennia geleden was dat de slag in het Teutoburgerwoud plaatsvond. De vele bezoekers maakten fotografie toen onmogelijk. De foto hierboven nam ik uiteindelijk in het Altes Museum, waar deze buste staat opgesteld als ze niet naar Rome of Haltern is.
Een mooi bewaard portret van een jonge vrouw. Sporen van de oorspronkelijke verf zijn nog goed zichtbaar. Ik meen iets zelfverzekerds in het gezicht te herkennen, maar dat kan projectie zijn. Sterker nog: het portret was ooit beschilderd en de uitdrukking die we nu zien, correspondeert vermoedelijk niet met wat toen was te zien.
Kleopatra pleegde zelfmoord in het jaar 30 v.Chr. Ik lees meestal dat het gebeurde op 12 augustus, maar ik kom ook 10 augustus tegen. Ik heb niet kunnen achterhalen welke antieke bron de datum vermeldt maar vermoed dat ik weet waar het meningsverschil vandaan komt. De Romeinse kalender, die door Julius Caesar was hervormd, liep namelijk uit de pas: in 46 v.Chr. had de dictator, om redenen die we niet kennen, negentig dagen aan het jaar toegevoegd, waarna er elk derde jaar was geschrikkeld. De kalender liep dus uit de pas tot keizer Augustus aan de macht kwam, een paar schrikkeljaren oversloeg en de vierjarige cyclus invoerde. Als die twaalfde augustus is gebaseerd op een Romeinse bron, correspondeert dat met 11 augustus op onze kalender. Dat verklaart nog steeds geen twee dagen verschil, maar we moeten de verklaring in deze sfeer zoeken.
Een ander misverstand, de wereld in geholpen door Ploutarchos, is dat Kleopatra met twee dienaressen zelfmoord pleegde door zich door een adder te laten bijten. Dit kan niet waar zijn omdat de beet van een adder niet dodelijk is en adders in Egypte niet voorkomen. Er zijn allerlei hulphypothesen verzonnen, maar die hebben ook weer problemen: cobra’s komen wél in Egypte voor en kunnen wel mensen doden, maar geen drie tegelijk. Strabo vermeldt giftige zalf en ik heb ook eens ergens gelezen over gif dat verborgen zat in een haarspeld.
Al in 1885 opperde Theodor Nöldeke (bekender als degene die als eerste de historische volgorde van de Koran-soera’s onderzocht) dat Kleopatra uit de weg was geruimd. Dat klinkt plausibeler dan een dood een adderbeet: het was voor de Romeinse veldheer Octavianus niet bepaald een aantrekkelijk om een vrouw aan zijn zegekar te binden. Een echte vent, zo vonden de Romeinen, bewees zich door te triomferen over echte kerels. Octavianus zal zich ook hebben herinnerd dat Julius Caesar, die Kleopatra’s oudere zus Arsinoë in zijn triomftocht had meegenomen en dat de Romeinse bevolking vooral medelijden had gekregen.
Een dode Kleopatra kwam Octavianus gewoon goed uit. Als Nöldeke geen gelijk heeft – Kleopatra werd vermoord en het verhaal van de adder is een slechte cover-up – is er nog een ander scenario mogelijk, want het staat vast dat Octavianus enerzijds de bewaking opvallend soepel hield en dat hij anderzijds in een gesprek aan Kleopatra duidelijk maakte dat ze niets te verwachten had. Zoals Adrian Goldworthy onlangs in een goed boek opperde, kan Octavianus zijn best hebben gedaan de laatste koningin van Egypte tot zelfmoord aan te zetten.
[Dit was de 112e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Goed dat de politieke conflicten nu anders uitgevoerd worden.
Al blijven en soms te veel slachtoffers vallen.
Vriendelijke groet,
Eh… ik weet even niet welke veranderingen ten goede jij bedoelt. Er zijn in elk geval nog altijd keizers die opdracht geven tot politieke afrekeningen, die dan later weer als zelfmoord worden voorgesteld, zie http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/crime/11522252/Alexander-Litvinenko-might-have-killed-himself-Russian-suspect-claims.html.
De herkomst van de twee iets verschillende sterfdata van Kleopatra is waarschijnlijk het artikel van T.C. Skeat, “The Last Days of Cleopatra: A Chronological Problem”, The Journal of Roman Studies, vol. 43 (1953), pp. 98-110 (http://www.jstor.org/stable/297786).
Volgens Skeat zou Cleopatra volgens de Egyptische kalender op 17 Mesore zijn overleden – 12 augustus volgens de toen gehanteerde Romeinse kalender en 10 augustus als de invoeging van schrikkeldagen op de juiste manier plaats had gevonden.
Ja, zoiets vermoedde ik. Overigens schijnt Skeat niet helemaal onomstreden te zijn. Anyhow: intercalatie dus als verklaring voor het kalenderprobleem.
Bedankt voor je reactie.
“Een echte vent, zo vonden de Romeinen, bewees zich door te triomferen over echte kerels.” In het algemeen wel, maar in dit bijzondere geval lag het ingewikkelder. Een publicitair probleem voor Octavianus was dat de tegenstanders voor een groot deel ook echte Romeinse kerels waren, uit het leger van Antonius. En een burgeroorlog is moeilijk te verkopen.
Vandaar waarschijnlijk dat de dichter Horatius, onderdeel van de propagandamachine van Octavianus, het over een andere boeg gooide. In zijn beroemde Cleopatra-ode (I.37) ont-romaniseerde hij het vijandelijke leger door ze voor te stellen als een zootje Egyptische castraten. De enige met kloten in dat hele kamp was volgens Horatius Cleopatra zelf (“non humilis mulier…nec muliebriter expavit”), zodat op dat punt jouw stelling dan wel weer opgaat.
Later, veel later, (274 n. Chr.) zou, zeker is niets, keizer Aurelianus koningin Zenobia van Palmyra wel bij een triomftocht in Rome hebben meegevoerd (Chris Scarre, ‘Chronicle of the Roman Emperors’, p. 186). Was er toen iets met de ideeën over mannelijkheid van de Romeinen veranderd of maakte elke keizer zijn eigen afweging over wat geschikt was voor een mooie triomftocht…?
Ik denk dat er steeds andere afwegingen waren. Overigens komt die informatie uit een hoogst suspecte bron, de Historia Augusta, die Zenobia spiegelt aan een niet-bestaande keizerin Victoria (geloof ik – ik zit op een terrasje in Zutphen met een biertje en ga het nou niet nazoeken). De auteur laat bij Aurelianus’ triomftocht ook Tetricus meelopen, gekleed als Galliër (= in broek). Vrijwel zeker onhistorisch. Ik zou er geen biertje onder verwedden dat Zenobia echt in de triomftocht werd meegevoerd, al kunnen er andere bronnen voor zijn die ik nu niet paraat heb,
Levert die Historia Augusta ook weleens bruikbare informatie?
Jazeker. De biografieën van de eerste twaalf keizers zijn gebaseerd op een oudere bron: een biografieënreeks door een voorname senator die “well-connected” was en toegang had tot goede informatie. Na het leven van Heliogabalus gaat het echter van kwaad tot erger.
Hier is een reeks wat oudere artikelen: http://mainzerbeobachter.com/2012/08/17/historia-augusta-1/
Verhelderend.