Het Nederlandse woord religie komt direct van het Latijnse woord religio, maar wat betekent dat eigenlijk? Uit de Oudheid zijn ons twee etymologieën van het woord religio overgeleverd: een bij de christelijke auteur Lactantius, die het afleidt van een werkwoord dat ‘binden’ betekent, en een bij de politicus Cicero, die het afleidt van een werkwoord dat ‘lezen’ betekent. Welke van de twee is juist? Of hebben ze allebei ongelijk?

Lactantius: ‘binden’?

Het idee dat het woord religio is afgeleid van het werkwoord religare ‘binden’ wordt voor het eerst genoemd door Lactantius (ca. 250-325 na Chr.). Hij was een christelijke schrijver met een duidelijke politieke agenda. Bovendien leefde hij eeuwen na het ontstaan van het Latijn. Het is alsof men van een hedendaagse theoloog een uitspraak zou verwachten over de etymologie van een moeilijk oud Nederlands woord. Een ‘band met God’ klonk Lactantius erg goed in de oren, net zoals het dat waarschijnlijk voor veel gelovigen vandaag de dag nog doet. In de Oudheid had men echter veel fantasie bij het herleiden van woorden. En geen enkele Latijnse schrijver vóór hem vermeldt dit idee, dat is ook al zeer verdacht.

diximus nomen religionis a vinculo pietatis esse deductum, quod hominem sibi deus religaverit et pietate constrinxerit.

Wij hebben gezegd dat het woord religio is afgeleid van een pietas-band, want God heeft de mens aan zichzelf gebonden en hem ingesnoerd door pietas. (Lactantius, Inst. 4, 28, 12)

(pietas is onvertaalbaar, het duidt op een plichtsgevoel jegens God of goden, familie en vaderland) Omdat Lactantius religio zo interpreteerde, en omdat hij veel gelezen werd, kreeg het woord ook deze betekenis. Al in zijn tijd, en waarschijnlijk ook daarna, zagen vooral theologen religio als een band met God.

Er is echter een probleem: De afleiding van werkwoorden op –are eindigt echter meestal op –atio: publicare levert publicatio op, van informare komt informatio, enz. Dus van religare moet religatio komen, niet religio. Religatio bestaat ook, hoewel we slechts een paar citaten hebben.

Cicero: ‘weer lezen’?

Cicero staat veel dichter bij de oorsprong van het Latijn, maar toch nog ver genoeg om de wortels van religio niet te kennen. Het idee van een band met God was hem vreemd. De Romeinse religie kende geen persoonlijke banden met goden. Cicero ziet relegere ‘opnieuw lezen’ als de oorsprong. Maar opnieuw lezen is ook vreemd: de Romeinen hadden geen heilig boek, wat viel er dan opnieuw te lezen? Relegere is een overgankelijk werkwoord en heeft dus een object nodig. Zelfs met de mogelijke vertalingen van relegere als ‘weer bijeenbrengen’ of ‘weer oppakken’, kan men zich afvragen, wat?

qui autem omnia, quae ad cultum deorum pertinerent, diligenter retractarent et tamquam relegerent, sunt dicti religiosi ex relegendo.

‘Omgekeerd worden zij die nauwlettend in de gaten houden wat tot de verering van de goden behoort, en als het ware alles relegere, ‘religieus’ genoemd’. (Cicero, Nat. deor. 2, 72.)

Probleem: de afleiding van relegere zou relectio moeten zijn, zoals van legere lectio komt.

Laryngaaltheorie

Al in de zesde eeuw werd door de grammaticus Priscianus opgemerkt dat er eigenlijk twee groepen woorden zijn met legere, die verschillen in het perfectum:

• Enerzijds legere (‘verzamelen, lezen’), perf. legi, waartoe ook colligere (‘verzamelen’), perf. collegi en elegere (‘selecteren’), perf. elegi behoren.
• Aan de andere kant, met een perf. lexi: neglegere (‘verwaarlozen’), perf. neglexi; diligere (‘liefhebben’), perf. dilexi; intellegere (‘begrijpen’), perf. intellexi.

Vandaar dat ook in de moderne tijd het vermoeden bestond dat er ooit twee werkwoorden moeten zijn geweest. En hier komt de grote doorbraak in de wetenschap van de etymologie: de laryngaaltheorie. Deze theorie is sinds de jaren zeventig algemeen aanvaard en maakt veel vreemde verschijnselen verklaarbaar. Volgens deze theorie waren er oorspronkelijk nog drie extra letters, de laryngalen, die in de loop van de tijd verdwenen zijn. Bij vergelijking met het Grieks bleek dat er twee stammen met leg– moeten zijn geweest, eenmaal gewoon leg-, waaruit legere ‘lezen’ en het Griekse λέγειν ‘spreken’ voortkomen, en eenmaal h₂leg-, waaruit neglegere en het Griekse ἀλέγειν voortkomen. En, ja, de betekenis van dit laatste Griekse woord is ‘zorgen voor’. De alfa aan het begin van het Griekse woord kan alleen worden verklaard door een oorspronkelijke laryngaal, die verdwenen is in de meeste andere Indo-Europese talen, zoals het Latijn. Dit bewees dat er een stam moet zijn geweest h₂leg-, waarbij h₂ staat voor de laryngaal.

En dan passen alle stukjes van de puzzel in elkaar. Er was een stam die ‘verzorgen’ betekende, waar religio veel beter bij past dan ‘verzamelen, lezen’ of ‘binden’. Als we kijken naar de oudste overgeleverde citaten met religio, zien we dat het niets met goden te maken heeft: het is meer de zorg, of bijna de angst, dat er iets mis zou kunnen gaan. De angst dat iemand boos wordt, bijvoorbeeld de goden. En van daaruit volgt dat men nauwgezet de riten moet volgen, de regels goed moet doen.

Voorvoegsel

Wat het voorvoegsel re– betreft: gewoonlijk betekent het ‘terug’ of ‘opnieuw’ (zelden ‘herhaald’), maar het kan ook een onduidelijke versterkende functie hebben. Religare, bijvoorbeeld, betekent ‘binden’, wat eigenlijk hetzelfde is als ligare. ‘Terugbinden’ wordt zelden als betekenis gevonden. Ook bij respicere is het niet altijd duidelijk: het kan natuurlijk ‘omkijken’ betekenen, maar heel vaak ook alleen ‘zich over iets ontfermen’ (denk aan ‘respect’).

Conclusie

Is dit nu het definitieve antwoord op de betekenis van religie? Een angst of bezorgdheid iets fout te doen? Nauwgezetheid? Het zorg dragen voor een goede verhouding met de goden? Het ziet er inderdaad op het moment zo uit. Maar uiteindelijk zegt het niets over hoe we religie vandaag de dag beleven. Een woord verandert in de loop van de tijd. Al in de oudheid werd het als een band met God gezien, dus dat kan nu ook nog zo zijn.

[Omdat ik het de komende tijd heel erg druk heb, zal ik in april enkele stukken plaatsen die oorspronkelijk waren gepubliceerd op de beëindigde website Grondslagen.net en die interessant genoeg waren om te bewaren. Dit was een van de bijdragen van Josine Schrickx. Dank je wel Josine!]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.