Het archeologiemuseum in Brugge heeft de coronacrisis niet overleefd en nu zitten we met de gebakken peren. Of althans zonder museum dat uitlegt wat archeologen en andere oudheidkundigen doen. Dat is om twee redenen een probleem.
- Als je de methoden niet uitlegt, denken geïnteresseerden dat je alleen maar claims doet en die niet onderbouwen kunt. Dan keren mensen zich tegen je.
- Als je als oudheidkundige niet uitlegt waarom je een wetenschap beoefent, weten ook journalisten het niet. Dan reduceren ze je tot leverancier van trivialiteiten.
Ik ben dus blij dat een team rond Frans de Vries een boek heeft gemaakt waarin ze allerlei archeologische technieken uitleggen. Ze kozen bovendien een aansprekend thema: hoe stellen we in het lab vast of de vondsten van Tjerk Vermaning vervalsingen waren? De titel Valsheid in gesteente verraadt alvast een van de conclusies.
De affaire-Vermaning
Voor wie de affaire niet kent: Tjerk Vermaning vond in 1965 voorwerpen die zouden bewijzen dat er Neanderthalers in Drenthe hadden gewoond. De eerste vindplaats was bij de televisietoren van Hoogersmilde. Daarna vond Vermaning meer. Hij kreeg academische steun en haalde de publiciteit, tot het Biologisch-Archeologisch Instituut in Groningen concludeerde dat het ging om vervalsingen. Daar waren inderdaad aanwijzingen voor en de provincies Drenthe en Friesland, die vondsten hadden aangekocht, deden aangifte van oplichting. Er kwam een rechtszaak en Vermaning werd in hoger beroep vrijgesproken. Over de echtheid van de vondsten deed de rechter geen uitspraak. De affaire is blijven dooretteren.
Een deel van de verklaring is de false balance in de media: de neiging hoor en wederhoor te doen tussen een wetenschappelijk en een minder wetenschappelijk standpunt en zo de laatste een schijn van gelijkwaardigheid te geven. Verhalen over slimme eenlingen die met gezond boerenverstand de officiële wetenschap te slim af zijn, doen het bovendien goed. Dat iemand problemen oplost waar een in rang hoger iemand faalt, is immers een universeel verhaalmotief (zie AT 875, 921, 922 maar ook een film als Slumdog Millionaire). Het laat zich dus makkelijk journalistiek uitmelken.
Juist de oudheidkundige vakken lenen zich goed voor zulke ontsporingen. Ze leggen zich slecht uit. En zoals gezegd: wie zijn werkwijze onvoldoende uitlegt, laat mensen denken dat er geen methoden zijn. Als geïnteresseerden zich dan niet tegen je keren, denken ze wel dat ook een eenling met wat boerenverstand een bijdrage kan leveren.
Allerlei technieken
En nu is er dus Valsheid in gesteente. De vraag of Vermanings vondsten echt zijn, is even onbelangrijk als simpel. Dáárvoor hoef je het boek niet te lezen. De lol zit in de presentatie van allerlei technieken.
Een mogelijke vervalsing onderzoeken is erg complex. Je moet immers alle relevante actuele kennis van stal halen, vele steentijdcollecties bekijken en nieuwe technieken en invalshoeken vinden omdat sommige onderzoeksterreinen nog niet of niet voldoende verkend zijn door anderen. Zo hebben we in het kader van het in dit boek beschreven onderzoek veel nieuwe kennis vergaard over verschillende natuurlijke verweringsverschijnselen zoals windlak en kleurpatina.
De Vries c.s. nemen de lezer mee langs de geologie van de vindplaats en stellen de vraag welke verweringsverschijnselen je zou verwachten. Die verwachting is daarbij niet alleen gebaseerd op ouder onderzoek maar ook op nieuwe inzichten die de onderzoekers werkende weg opdeden. Zo lezen we onder meer over windlak en over glans- en witte patina, over ijzersporen die er moeten zijn en over calcietresten die er niet moeten zijn.
Vermanings vondsten voldoen niet aan de verwachtingen. Verweringssporen die er zouden moeten zijn, zijn afwezig. De krassen en afrondingen die wel zijn te zien, ontbreken op onomstreden Neanderthaler-voorwerpen uit de regio. Hier is overigens relevant dat Marcel Niekus in 2007 bij Peest een Neanderthalerkampement heeft ontdekt. Er is nu veel meer vergelijkingsmateriaal dan in de jaren zeventig.
Andere hypothesen
Uiteraard is het denkbaar dat de vindplaats enkele ongebruikelijke kenmerken heeft, of dat de voorwerpen stammen uit een ander tijdperk. Deze hypothesen zouden kunnen verklaren waarom Vermanings vondsten zo anders zijn dan onomstreden voorwerpen. Ook de “unieke verweringsgeschiedenis-hypothese” en de “ouder-of-jonger-hypothese” blijken echter onhoudbaar.
Het is echter niet zo dat we, nu er voldoende aanwijzingen zijn tegen de natuurlijke verklaringen, automatisch moeten concluderen dat we dus te maken hebben met een vervalsing. Dat is immers ook een hypothese die je kunt en moet toetsen. De Vries c.s. controleren daarom of er aanwijzingen zijn die duiden op vervalsing. Die zijn er inderdaad.
De resterende vraag is of Vermaning de middelen, het motief en de gelegenheid had. Dat vernemen we aanstaande vrijdagmiddag in het Drents Museum in Assen.
Valsheid in gesteente
Het boek Valsheid in gesteente legt alles uit en ik ben er blij mee dat er archeologen zijn die de tweede lijn van de voorlichting serieus nemen. De illustraties in het boek illustreren ook iets (wat lang niet altijd zo is). Een mooie epiloog legt nog even uit wat wetenschappelijke toetsing inhoudt. De Vries c.s. schrijven bovendien kristalhelder. Misschien zelfs iets té helder: ze streven naar maximale duidelijkheid, geven steeds aan wat de hypothese is die ze in deze of gene paragraaf aan het toetsen zijn en herhalen wat er nog te toetsen is. Dat leidt tot soms wat suggestieve alinea’s.
Opvallend is dat klein bewerkingsafval, zoals splinters, niet gevonden is. Niet tussen het materiaal van Vermaning en ook niet tijdens de BAI-opgraving. Het kleinste artefact is circa 1,5 cm in diameter. De reden hiervoor kan zijn dat tijdens de opgraving de grond niet gezeefd is. Of wijst dit op vervalsing?
Dit is misschien wat insinuerend, zelfs als de lezer al weet hoe de vlag erbij hangt. Maar nogmaals: de lol van dit boek is minder de vraag of Vermanings vondsten echt zijn dan de presentatie van dat wat archeologie maakt tot een wetenschap. We hebben meer boeken als Valsheid in gesteente nodig, of liever nog: websites en een nieuw archeologie-museum.
Zonder uitleg van methoden blijven resultaten moeilijk toegankelijk, niet alleen in de archeologie. Leuk blog.
Ik moet aan de Piltdown man denken.
Ik ga het meteen bestellen.
Als je op Peest klikt kom weer bij dit blogspot uit. Er lijkt een soort foute ‘lus’ te zijn.
Inmiddels verbeterd.
Heel fijn.
Ook besteld. Hou wel van deze ‘detectives’.
Het is officieel: Vermaning was een boef.