De avonturen van de achttiende-eeuwse Schotse ontdekkingsreiziger James Bruce behoren tot de grote verhalen van de mensheid. Hij wilde weten waar de Nijl vandaan kwam. Hij ging dus op reis naar Alexandrië in het Ottomaanse Rijk, bezocht Jeddah in Arabië, stak over naar Afrika, won het vertrouwen van keizer Tekle Haymanot II van Ethiopië, verbleef twee jaar aan zijn hof, reisde in 1770 door naar de bron van de Blauwe Nijl, volgde die stroomafwaarts tot Khartoum, werd gearresteerd door de sultan van Sennar, ontsnapte, werd nog eens overvallen, en bereikte Aswan in het veilige Ottomaanse Rijk. Waarop hij terugkeerde naar de woestijn om de boeken terug te halen die hij bij de overval was verloren.

Edities en vertalingen

Zo kregen de West-Europese geleerden drie exemplaren van het Ethiopische Boek Henoch ofwel 1 Henoch. Een intellectuele schat, waarmee de Europese geleerden vervolgens niets deden. Pas in 1800 keek de Franse oriëntalist Silvestre de Sacy ernaar om. Hij zou enkele delen uit het Ge’ez hebben vertaald en hebben gepubliceerd in dit deel van het Magasin Encyclopédique, maar ik heb het niet gevonden. (Wat niet wegneemt dat het een feest is in dat soort oude wetenschappelijke tijdschriften te bladeren. De brede kennisliefde spat van elke bladzijde.) Pas in 1851 was er een wetenschappelijke editie. Duits, uiteraard.

We moesten nog een eeuw wachten tot we begrepen dat dit geen joods-christelijk allegaartje was, samengevoegd door een middeleeuwse Ethiopische verzamelaar van oud materiaal. Pas toen de Dode-Zee-rollen werden ontdekt, werd duidelijk dat het ging om oeroud joods materiaal, oorspronkelijk geschreven in het Aramees en later vertaald in het Ge’ez. Moderne edities gaan uit van het Aramees en de beste vertaling is deze van W.E. Nickelsburg. De vertaling van Charlesworth in The Old Testament Pseudepigrapha is verouderd en deze online-vertaling is dat helemaal, maar is wel een van de weinige die online beschikbaar is.

Wachters

Ik kan me voorstellen dat u liever eerste een inleiding leest. En dan is een blogje als het mijne of een Wikipedia-pagina niet voldoende. U wil meer en ik kan u het eerder dit jaar verschenen boekje van Phillip J. Long, The Book of Enoch for Beginners buitengewoon aanraden. Het is duidelijk ontstaan in de lespraktijk, is kristalhelder van opzet en biedt perfecte inleiding tot de toch redelijk obscure materie.

Simpel gezegd: sommige groepen joden voelden zich in de derde eeuw v.Chr. nogal gemarginaliseerd, waren verontrust over de meerderheid van hun land- en geloofsgenoten, waarmee het van kwaad tot erger ging. Het kon niet anders of God zou ingrijpen en het enige denkmodel dat men had om de naderende wereldondergang te typeren, was de Zondvloed. De zondigheid van de mensheid waardoor dat cataclysme was afgeroepen, hing samen met de verhalen over de Wachters. In de oude Levantijnse mythologie waren dit de eerst-geschapen wezens, waarvan sommige in opstand waren gekomen en bij de menselijke vrouwen kinderen hadden verwekt; dat waren de reuzen. Deze opstandige Wachters, aangevoerd door de Azazel waarover ik het al eens had, waren bestraft. De niet-opstandige Wachters waren de engelen, de aartsengelen, de viervleugelige cherubijnen, de zesvleugelige serafijnen en de wielvormige ofioniden. Het is druk daarboven.

In het Boek der Wachters, het oudste deel van 1 Henoch, lezen we een verslag over de val van de engelen en de Zondvloed. Anders gezegd: we leren wat de Bijbel veronderstelt. En de auteur van het Boek der Wachters vertelt het om zijn tijdgenoten te waarschuwen: ze zullen worden bestraft of beloond.

The Sixth Sense

In tijden van crisis voegden latere auteurs onderdelen aan het Boek der Wachters toe. Zo is er een deel dat duidt op de Makkabeeënopstand en zijn andere delen gelezen geweest als commentaar op de Romeinse overheersing.

Een van die aanvullingen staat bekend als de Gelijkenissen van Henoch, dateert van na 40 v.Chr. en bevat visioenachtige profetieën waarin Henoch een wezen aanschouwt dat hij op verschillende manieren aanduidt, zoals de Uitverkorene, de Gezalfde of de Mensenzoon. De gelijkstelling van de messias (gezalfde) aan de Mensenzoon is vertrouwd uit christelijke kringen, maar de Gelijkenissen van Henoch hebben een verrassing in petto die doet denken aan The Sixth Sense. (De vergelijking is van Long.) Helemaal aan het einde blijkt Henoch zélf deze Uitverkorene te zijn. De mystieke eenwording van de gelovige en het bovennatuurlijke.

De andere drie delen – een kalendertraktaat, droomgezichten en een soort testament – variëren op de al bekende thema’s. Ik laat ze verder wat ze zijn.

De goede docent

De vergelijking tussen de Gelijkenissen van Henoch en The Sixth Sense toont hoe Long zich inleeft in zijn studenten en zijn stof zó presenteert dat het voor hen werkt. Persoonlijk vond ik het feit dat hij élke paragraaf begon met een voorbeeld uit de moderne media een tikje voorspelbaar, maar het werkt wel.

The Book of Enoch for Beginners is een goed boek. Na wat inleidende opmerkingen over de ontdekking van deze tekst en een schets van de vijf onderdelen, vertelt Long kort na wat er zoal te lezen is in tweeëntwintig tekstsecties. Die vat Long samen en becommentarieert hij. Vaak ietwat schools (“let op deze drie dingen”) maar dat is niet erg. Er zijn wat kaders met toelichting op speciale thema’s en aan het einde is er leesadvies: 2 Henoch (de Slavische tekst) en 3 Henoch, ook bekend als het Boek der Hemelse Paleizen. Die laatste tekst is zeker het interessantst, want hierin wordt de mystieke eenwording – Henoch die ontdekt zelf de Uitverkorene te zijn – het meest uitgebreid beschreven.

Vergeten tekst

Niet iedereen waardeerde deze tekst. De Uitverkorene, die een soort Kleine JHWH was, werd door christenen beschouwd als hun Christus, die immers ook een messias was en een Mensenzoon. Ze voegden aan de Eerste en Tweede persoon van de Drie-eenheid een Heilige Geest toe en konden vervolgens niets meer met de Henochitische literatuur. Voor de rabbijnen gold iets soortgelijks: ze konden niets met een tekst die naast God een Uitverkorene erkende. De Tweemachtenleer was geen zuiver monotheïsme. En dus vergat iedereen de Henochitische literatuur.

Het was in Ethiopië, buiten het bereik van de Mediterrane bisschoppen en rabbijnen, dat de tekst werd bewaard en vertaald. En nu weten we: dit was dus een van de teksten die de canon niet haalde – en wat biedt 1 Henoch toch een schat aan informatie over de joodse wereld waarin het christendom en het rabbijnse jodendom zijn ontstaan.

[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.