Twitter, dat was ooit leuk, tot schreeuwlelijkerds er de toon gingen zetten en Elon Musk er de macht overnam. Evengoed stonden er best leuke dingen, zoals de vier draadjes die de Gentse oudhistoricus Jeroen Wijnendaele in 2021 en 2022 postte over de Late Oudheid. Hier is de laatste, over Theodoric, voor u vertaald in het Nederlands. Het origineel is hier.

***

1. Op deze dag in 526 na Chr., stierf Theodoric. Niet alleen had hij verschillende niet-Romeinse gemeenschappen en krijgsbenden omgesmeed tot één volk, de Ostrogoten, hij had ook Laat-Romeins Italië omgevormd tot het meest formidabele westerse koninkrijk van de vroege zesde eeuw.

Jeugd

2. Theodoric is rond 454 ergens in Midden-Europa (in Pannonië?) geboren, op een moment waarop deze regio verkeerde in een machtsvacuüm. Attila was in 453 gestorven en zijn zonen waren niet in staat het Hunnenrijk bij elkaar te houden. Dat resulteerde in de opstand van verschillende gemeenschappen tegen de Hunse overheersers.

3. Theodorics vader was de heerser van een Gotische gemeenschap die al generaties lang onder Hunse heerschappij had geleefd. Er waren er wel meer van dit soort groepen, zoals ook de Gepiden en Sciren. Vrij om hun eigen weg te gaan, trokken ze nu naar de Oost-Romeinse Balkan.

4. Sommigen hadden daarvoor keizerlijke toestemming, anderen vulden gewoon het vacuüm in een regio die nog niet was hersteld van Attila’s invallen in het voorgaande decennium. Ze vochten even vaak tegen als met de keizerlijke troepen. Zo kwam het dat Theodorics vader een verdrag sloot.

5. Theodoric, een kind nog, werd als gijzelaar (= verdragsverzekering) gestuurd naar Constantinopel, naar het hof van keizer Leo I. Daar zou hij tien jaar doorbrengen en een opleiding krijgen. Weinig niet als Romein geboren leiders hebben ooit een kans gekregen om zoveel te leren over keizerlijk bestuur als Theodoric.

Leider van de Goten

6. Hij keerde in de vroege jaren 470 terug naar de Pannonische Goten en werd uiteindelijk hun leider. Waarschijnlijk was hij amper twintig jaar oud. In de volgende decennia – tijdens de wisselvallige regering van Zeno (r.474-491) etaleerde hij zijn militaire en politieke capaciteiten tegenover verschillende concurrenten.

7. Regelmatig trad Theodoric in keizerlijke dienst en hij speelde zelfs een rol in het machtsherstel van keizer Zeno, toen deze de heerschappij in Constantinopel had verloren. Zo bereikte Theodoric de rang van magister militum, was hij consul in 484 en kreeg hij de titel van patriciër.

8. Theodoric had bij dit alles een machtige rivaal: zijn naamgenoot Theodoric Strabo, de leider van een groep Goten in Thracië. Keizer Zeno speelde de twee mannen maar al te graag tegen elkaar uit. Wie de keizerlijke gunst verloor, werd vaak krijgsheer en plunderde dan de Balkan.

9. In de jaren 480 kwam onze Theodoric echter naar voren als de enige leider die alle verschillende Gotische groepen verenigde. Ondanks keizerlijke opdrachten en eerbewijzen, zullen hij en Zeno nooit veel vertrouwen in elkaar hebben gehad. In 489 vonden ze echter een punt waar hun belangen samenvielen.

10. Ga naar Italië en vervang Odoacer!

Italië

11. Onze bronnen zijn niet eensluidend over het antwoord op de vraag van wie het idee afkomstig was. Voor Zeno betekende dit echter het einde van een geduchte rivaal door middel van een kracht die hij zelf niet van de Balkan kon verdrijven, terwijl voor Theodoric en zijn volgelingen het welvarende Italië een aantrekkelijk vooruitzicht vormde.

12. Odoacer was leider (rex) van het voormalige westelijke veldleger in Italië, en had geweldig werk verricht bij het stabiliseren van een regio die decennia door burgeroorlog verdeeld was geweest. Hij was eigenlijk nooit vijandig geweest tegenover Zeno, maar voor Zeno was dat een ondergeschikte afweging. Dus vertrok Theodoric in 489 naar het westen.

13. De oorlog aldaar zou duren tot 493. Niet sinds het Tweede Driemanschap – dus sinds 43-36 v.Chr. – had de regio zo’n langdurig militair conflict meegemaakt. Theodoric versloeg Odoacer in enkele veldslagen in 489-90, maar werd een jaar later zelf belegerd bij Pavia.

14. Als de Visigoten, die het beleg beëindigden, Theodoric niet hadden geholpen, zou de geschiedenis een ander verloop hebben gehad. Evengoed duurde het nog tot 493 tot Odoacer en Theodoric tot een vergelijk kwamen. Odoacer heeft zich nooit overgegeven. Het was een compromis.

15. Beide mannen zouden de heerschappij over Italië verdelen. Het duurde echter niet lang, aangezien Theodoric uiteindelijk Odoacer tijdens een banket vermoordde. Het zegt heel veel over de kwetsbare positie van Theodoric dat hij zijn rivaal persoonlijk om het leven moest brengen.

16. Latere propagandisten (zoals Ennodius en Cassiodorus) schilderen Theodoric af als een bevrijder, maar we mogen niet vergeten dat hij in Italië arriveerde als een oostelijke indringer, terwijl Odoacer dertien jaar rust had gebracht. Velen hebben Theodoric niet met open armen ontvangen en hij overwoog represailles.

Regering

17. Uiteindelijk bouwde Theodoric op de fundamenten van Odoacers rijk een Italië dat de spil vormde van een “West-Romeins gemenebest”. Ook al was hij rex van de Ostrogoten, zijn presentatie was keizerlijk. In officiële documenten was zijn titel zelfs Princeps.

18. Hij zag zich als de arbiter van de westelijke politiek, in de eerste plaats door middel van huwelijksallianties tussen zijn familie (de Amalen) en de dynastieën van de Bourgondiërs, Franken, Visigoten en Vandalen. Dat betekende niet dat iedereen daar zomaar in meeging.

19. De Franken voerden nog steeds oorlog met de Visigoten en verdreven hen uit het grootste deel van Gallië. Toch greep Theodoric in door het Zuid-Gallische kustgebied te bezetten en zijn hegemonie op te leggen aan de Visigoten in Spanje. De Ostrogotische militaire macht strekte zich zo uit van de Atlantische Oceaan tot de Donau.

20. Door dit alles bezag Constantinopel Theodoric met enig argwaan. Zeno was in 491 gestorven, vóór de oorlog met Odoacer voorbij was. Zijn opvolger Anastasius kwam uiteindelijk tot een diplomatieke overeenkomst met Theodoric, maar steunde ook de Franken door in 508 Zuid-Italië binnen te vallen.

Culturele bloei

21. Desondanks beleefde Italië een culturele nazomer. De Romeinse Senaat werkte graag samen met de Ostrogotische heerser. Door hun steun, en doordat Italië als enige regio bestuurders als in de keizertijd had behouden, beschikte Theodoric over een in het westen ongeëvenaard bureaucratisch apparaat.

22. De Latijnse literatuur bloeide, zoals blijkt uit de geschriften van Boëthius, Cassiodorus en Ennodius. Het is veelzeggend dat Theodoric, anders dan de Frank Clovis, de Bourgondiër Gundobad of de Visigoot Alaric II, nooit de behoefte heeft gevoeld om een eigen wetboek op te stellen. Zijn rijk was het meest “Romeinse” van allemaal.

23. Dat wil niet zeggen dat het rozengeur en maneschijn was. Dat hij nooit een zoon (=opvolging!) verwekte, vormde een bron van instabiliteit. In zijn laatste jaren veroordeelde hij zelfs hooggeplaatste senatoren als Boëthius, die in de weken voor zijn executie De vertroosting van de filosofie schreef.

24. Toch bleef Ostrogotisch Italië ook na Theodorics dood in 526 een indrukwekkend koninkrijk. Toen keizer Justinianus uiteindelijk ten oorlog trok, had hij meer dan vijfentwintig jaar nodig totdat de laatste Ostrogotische garnizoenen zich hadden overgegeven. Justinianus kreeg Italië alleen ten koste van de vernietiging van de Romeinse fundamenten. Fin.

[Een gastbijdrage van oudhistoricus Jeroen Wijnendaele, momenteel verbonden aan de universiteit in Bonn. Meer materiaal van Wijnendaele is daar.]