Wie Paestum bezoekt, de stad waaraan het Rijksmuseum van Oudheden vanaf 25 april een expositie wijdt, zal vooral getroffen zijn door de tempels. Ze zijn erg goed bewaard. Voor generaties West-Europese reizigers waren dit de enige tempels die ze kenden in Griekse stijl. Dat wil zeggen dat de gebouwen van alle zijden toegankelijk waren. De andere tempels van de Provence en Italië waren van het Romeinse type: ze stonden op een podium en je kon ze van maar één kant betreden. Voor de Europeanen die de “Grand Tour” maakten, was Paestum zo ongeveer het verste punt dat ze bereikten.

In het zuiden van Paestum staan twee tempels naast elkaar. Er zijn geen inscripties die precies duidelijk maken wie er werden vereerd, maar de wijgeschenken in de omgeving suggereren dat het terrein was gewijd aan de godin Hera, de echtgenote van de oppergod Zeus. Archeologen noemen de twee heiligdommen weleens Hera I en Hera II, waarbij de naam van de godin verwijst naar het terrein waarop ze staan en niet naar de godin die er werd vereerd.

Beide tempels zijn gebouwd van travertijn, zoals vrijwel alle monumentale gebouwen in Paestum. Het is een zacht gesteente dat betrekkelijk gemakkelijk is te bewerken en wordt gevonden bij de rivier de Capodifiume.

Hera I

De tempel die we Hera I noemen, lijkt werkelijk aan Hera gewijd te zijn geweest en is ergens rond 560 of 550 geconstrueerd. Het is een wat wonderlijk gebouw, dat aan de voorzijde niet de gebruikelijke zes of de iets minder gebruikelijke acht zuilen heeft, maar de ronduit ongebruikelijke negen. De eigenlijke cultusruimte heeft bovendien twee schepen, waar één of drie normaal is. Het is niet helemaal uitgesloten dat de bewoners van Paestum in het ene schip Hera vereerden en in het andere Zeus.

In elk geval: een raar gebouw. Vandaar dat men het aanvankelijk niet herkende als tempel. Hera I staat dan ook wel bekend als de basilica, omdat men ooit meende dat het een administratief gebouw was.

Hera II

De naastgelegen tempel, Hera II, lijkt meer op wat we verwachten van een tempel. Netjes zes zuilen aan de voorkant. Het is een ietwat zwaar gebouw, met opvallend dikke zuilen, die dicht op elkaar staan. Dat geeft het geheel een wat plechtstatig karakter. De achttiende-eeuwers hielden het erop dat dit massieve gebouw de oudste tempel van de stad moest zijn en omdat de stad aanvankelijk Poseidonia heette, namen ze aan dat het heiligdom dan wel gewijd zou zijn aan de zeegod Poseidon.

Inmiddels zijn we ruim twee eeuwen verder en hebben oudheidkundigen meer kennis van de Griekse architectuur. We dateren Hera II nu rond 460. En we vermoeden dat Poseidon hier niet vereerd is geweest. Het valt niet helemáál uit te sluiten, maar je zou dan andere votiefgiften hebben verwacht.

Olympia

Er is nog iets grappigs aan de hand. De maatvoering en allerlei details doen denken aan de tempel van Zeus in Olympia, waaraan is gebouwd vanaf 470 v.Chr. In 456 is die in gebruik genomen. Hier stond een beroemd beeld van Zeus, gemaakt door Feidias; het gold als een van de zeven wereldwonderen. Er zijn ook wat verschillen tussen Hera II en de Zeustempel in Olympia, maar het lijkt al met al toch een creatieve kopie.

Het aardige is nu dat daarvoor een heel plausibele verklaring bestaat. In 468 won een zekere Parmenides van Poseidonia op de Olympische Spelen de 200 meter sprint – het stadion zoals de Grieken zeiden. Dat was niet gering. Zoiets moest blijvend worden herdacht. De bouw van een heiligdom voor de Zeus van Olympia is allerminst uitgesloten. De god, die voordien de Hera I-tempel had gedeeld met zijn echtgenote, kreeg dus een eigen cultusplaats.

Dit is pure speculatie, dat zeg ik erbij. Er zijn ook theorieën dat deze tempel was gewijd aan Apollo, maar als ik het goed begrijp is het enige argument voor die identificatie dat we weten dat Paestum een heiligdom had voor die god en dat het niet ergens anders is geïdentificeerd. Om dan meteen Hera II maar tot Apollotempel te bombarderen, gaat mij te ver. Een verband met Olympia is wat minder speculatief, temeer daar een Zeustempel naast een Heratempel eigenlijk wel zo logisch is.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.