De oudste vorm van wetenschap, nog ouder dan het herkennen van patronen, is het maken van lijstjes. We kennen uit het oude Nabije Oosten opsommingen van houten voorwerpen, van steden, van gebeurtenissen, van woorden in vreemde talen en van pythagorese getallen, en we spreken wel van Listenwissenschaft. De Nederlandse geleerde M.A. Beek opperde eens dat die lijstjes “wijsheid” heetten en dat de Bijbelse constatering dat koning Salomo “veel wijsheid” bezat, niets meer is dan een verwijzing naar een grote mand vol kleitabletten.
Hellenistische lijsten
De oude Grieken deden hetzelfde. In Homeros’ Ilias vinden we de Scheepscatalogus, in de Odyssee een overzicht van vrouwen die iets met Zeus hebben gehad en Hesiodos’ Theogonie is een schitterende lijst van goden en godinnen. Ik vertelde al eens dat in de hellenistische tijd lijsten ontstonden van bewonderenswaardige en navolgenswaardige Griekse auteurs, onderverdeeld naar genre (epische dichters, tragische toneelschrijvers, geschiedschrijvers enz.).
Uit de hellenistische tijd stamt ook de lijst met de zeven wereldwonderen. Het ging hier oorspronkelijk om bewonderenswaardige en navolgenswaardige monumenten uit het Griekse moederland, maar deze eerste lijst is verloren gegaan. Al aan het begin van de derde eeuw circuleerde een overzicht met ook niet-Griekse monumenten. Het vormde een erkenning van het feit dat ook de barbaren mooie kunstwerken konden voortbrengen. Dat idee hing na de veroveringen van Alexander de Grote in de lucht en is terug te vinden in de boeken van verschillende hellenistische geleerden en filosofen. Een voorbeeld is Eratosthenes en u leest er hier meer over.
Het canonieke overzicht
De oudst-bekende lijst van zeven wereldwonderen staat op naam van Antipatros van Sidon en is te vinden in poëzieverzameling die bekendstaat als Anthologia Palatina (9.58):
- De muren van Babylon
- Het standbeeld van Zeus in Olympia
- De hangende tuinen van Babylon (deze hebben nooit bestaan)
- De kolossus van Rhodos
- De piramides van Giza
- Het mausoleum van Halikarnassos
- De tempel van de Artemis van Efese
Latere generaties vervingen het eerste item, dat vooral heeft bestaan in de fantasie van Herodotos van Halikarnassos, door de vuurtoren van Alexandrië. En zo is de canonieke lijst ontstaan.
Andere lijstjes
Onze bronnen vermelden echter ook andere wereldwonderen, zoals een obelisk in Babylon en het paleis van Cyrus in Ekbatana. De lijstjes waren zo gangbaar en het beeld van een wereldwonder was zo ingeburgerd, dat de dichter Martialis (40-c.102) niets hoefde uit te leggen toen hij het Colosseum aanduidde als het enige echt wonderbaarlijke gebouw ter wereld.
Christelijke auteurs voegden de Ark van Noach, de Tempel van Salomo in Jeruzalem en de kerk van de Hagia Sofia (de Goddelijke Wijsheid) in Constantinopel toe. In de Vroege Middeleeuwen schreef de christelijke auteur Beda Venerabilis een verhandeling waarin hij het Capitool in Rome, de vuurtoren van Alexandrië, de kolossus van Rhodos, een standbeeld van Bellerofon, het theater van Herakleia, een badhuis en de Efesische Artemistempel noemde.
De belegen grap dat een gebouw het “achtste wereldwonder” zou zijn, is bij mijn weten voor het eerst gemaakt door de laatantieke auteur Cassiodorus, die de stad Rome als geheel aanduidde als achtste wereldwonder. Eigenlijk is alleen het stadhuis van Amsterdam werkelijk wonderbaarlijk en ik blijf hopen dat Willem-Alexander, als hij eind deze maand tien jaar koning is, het enige echte wereldwonder teruggeeft aan de rechtmatige eigenaar.
Het zou best aardig zijn een lijstje van 20e eeuwse architecturele wereldwonderen te maken. Ik begin met het Opera Gebouw van Sydney.
Ik voeg de Oosterscheldedam toe.
De Petronas Towers in Kuala Lumpur.
“De oude Grieken deden hetzelfde uitzondering”. Die zin snap ik niet. Moet uitzondering weg?
20e eeuwse wereldwonderen: Sagrada Familia natuurlijk, hoewel die waarschijnlijk pas deze eeuw afkomt… Voor mij persoonlijk ook nog het kerkje van Mogno, maar ik vrees dat men in het algemeen dit niet als een wereldwonder beschouwt. Ik wel…
Je vraagt je af of de rechtmatige eigenaar wel prijs stelt op zo’n cadeau. Wil Amsterdam wel opgezadeld worden met een object waar zoveel kosten aan verbonden zijn?
Overigens heb ik iets tegen zo’n indeling in lijstjes. Het wereldwonder, de mooiste, de grootste… het zal allemaal wel. Sydney’s Opera, Oosterscheldedam, Colloseum, Paleis op de Dam: hors concours. Niet te vangen in lijstjes. En al helemaal niet in ranglijstjes.
Het Guggenheim museum van Frank Lloyd Wright in New York.
Leuk stukje over die lijstjes, iets waar ik te weinig van weet. Maar ik moest wel even door jouw nieuwe definitie van wetenschap heenbijten, want kennelijk zijn er meer wetenschappers dan ik dacht… De familiehond kunnen we ook meenemen, die kan immers ook patronen herkennen 😉
Ik denk dat je “Een wereld vol patronen” van Rens Bod met veel plezier zult lezen.
Voorgaande was natuurlijk een beetje een grapje, maar niet helemaal. Ik heb het boek van Rens Bod meteen gelezen toen het beschikbaar kwam. Inderdaad met veel plezier, absoluut bewonderenswaardig hoe hij over de grenzen heeft gekeken naar de ontwikkeling van andere vakgebieden, en de soms onverwachte verbindingen daartussen. So far, so very good.
Echter, zijn definitie van wetenschap is in de basis empirisch en dat is een ontkrachte en verouderde visie. Vandaar dat de opmerking over de hond niet helemaal een grapje was, want wetenschap begint niet bij observaties. En de empirische cyclus zoals in Nederland bekend (en door Bod expliciet gebruikt) is een defect compromis.
Even afgezien van de discussie over “Patronen” hieronder, denk ik dat deze lijstjes vooral een pedagogische en later zelfs catechetische functie hadden in een (minder dan) semi-geletterde samenleving. In de laatantieke/vroegmiddeleeuwse periode valt mij het stichtelijke karakter op: als het gaat om de vier kardinale deugden, de zeven boetepsalmen van Cassiodorus of de acht ondeugden van Cassianus. In de zevende en achtste eeuw regen Ierse auteurs de getallenreeksen aaneen: de Vier Paradijsrivieren, de vier deugden, de vier evangelisten, enz.
Knappe hond die lijstjes kan maken!
‘(…) ik blijf hopen dat Willem-Alexander, als hij eind deze maand tien jaar koning is, het enige echte wereldwonder teruggeeft aan de rechtmatige eigenaar.’
Daar gaat WA niet over. Het Koninklijk Paleis Amsterdam is eigendom van de staat. Het is bij wet aan de Koning ter beschikking gesteld.
Bij lijstjes vind ik vaak het nadenken over de criteria om op zo’n lijstje te komen interessanter dan wat er uiteindelijk op terecht komt. Je kunt best een groslijst van een stuk of 100 (cq 144) gebouwen maken, en dan van die gebouwen opschrijven waarom ze op die groslijst staan, vervolgens daaruit een stel criteria construeren en die dan op die gebouwen toepassen. Maar bij grootste Nederlander, (ooit) beste voetballer, sporter, kunstenaar is dat zo helaas niet gegaan zodat er soms gekke uitslagen komen.
In ieder geval mag op welk lijstje dan ook de Hagia Sophia niet ontbreken.
“het eerste item, dat vooral heeft bestaan in de fantasie van Herodotos van Halikarnassos”
Waarom zijn de muren van Babylon fantasie?
Dat staat er niet. Jona schrijft dat ‘de hangende tuinen’ niet hebben bestaan…
Er staat ook een doorlink naar het waarom.
Ik was te snel met mijn reactie en had even door moeten lezen. Sorry.
Ze zouden volgens Herodotos een oppervlakte hebben omsloten dat groter was dan de Noordoostpolder. Al in de achttiende eeuw wist Edward Gibbon, die Herodotos’ Babylon uiteraard niet met de Noordoostpolder vergeleek maar dacht aan Parijs, dat de door Herodotos genoemde muren nooit bestaan konden hebben.
Hoewel de wereldwonderen traditioneel staaltjes van architectuur betreffen, ben ik met mijn dwarse natuur, geneigd om het ook te zoeken in kleinere of zelfs niet-tastbare zaken. Het is een extrapolatie van mijn voornemen om in mijn stadsbezoeken al eens een kerk over te slaan en op zoek te gaan naar de plaatselijke bibliotheek.
Voor de vuist weg: in een wereld waar winst en status drijvende krachten vormen, vind ik Wikipedia een wonder.
Het meest wonderlijke aan dat paleis op de Dam is dat het, van zonsopgang tot zonsondergang, steeds in de schaduw staat van de noordelijke toren van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal.
Hoe kom je daar bij?
De Onze Lievevrouwekerk is een kruisbasiliek zonder torens…
Bovendien staat die kerk aan de Keizersgracht, ten westen van het paleis; daar zitten nog twee grachten tussen.
Ik ken die Onze-Lieve-Vrouwekerk niet, maar ik ben er vrij zeker van dat ook zij in de schaduw van De Kathedraal staat. 😉
Aha. Ik begrijp dat ik je reactie te letterlijk heb genomen…
Welke Kathedraal bedoel jij dan?
Marjon en ik zullen het dit weekend komen controleren.